منداله‌کات له‌ یه‌مه‌نی قوتانخانه‌دا

mndalakat la tamani qotabxanda

ا

منداڵ لە تەمەنی قوتابخانەدا

لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانەی هەست و بیر و رەفتاری منداڵە لە تەمەنی (7 ـ 12) ساڵیدا

لەگەڵ رۆڵی گرنگی مامۆستا لەم تەمەنەدا

ئامادەکردن و کۆکردنەوەی: شێرزاد فەقێ عەلی

 

سەرپەرشتى زانستى : د. عەبدولباقى ئەحمەد

دکتۆری تایبەتمەندی دەروونیی منداڵ

Dr Abdulbaghi Ahmad، MBChB، PhD

IACAPAP Ambassador

Assisting Professor & Founder of

Child Mental Health & Metin Health House

Duhok، Kurdistan Region - Iraq

Associate Professor & Senior Consultant in

Child and Adolescent Psychiatry

Uppsala University - Sweden

Office Phone: 0046186112555، fax: 0046186112565

E-mail: abdulbaghi.ahmad@neuro.uu.se

 

 

 

 

 

ناوەڕۆک

پێشەکى                                                                   9

بەشی یەکەم: منداڵ لە تەمەنی 7 تا 12 ساڵاندا                   17

 تایبەتمەندییەکانی ئەو قۆناغە                                         19

 لەشولاری منداڵ چۆن پێدەگات                                    24

   بیرکردنەوەی منداڵ                                                   25

 قسەکردن ـ گفتوگۆکردن                                            27

 پلاندانان ـ یارمەتیدان ـ بڕیار و دیالۆگ                         32

 دەستوور و یاسا                                                       35

یارمەتی و بەشداربوون                                              41

 سەربەستی و رزگاربوون                                          47

 دیالۆگ          55

 درۆ و دزی                64

 پێشکەوتن و سەربەستبوون           68

چۆن منداڵ هەستی سەربەستبوونی خۆی دەردەبڕێ          69

 شێوەی دەربڕینی سەربەستی        71

 دایک و باوکی توندوتیژ یاخود نەرم و نیان   76

 هەڵسوکەوتی منداڵ دەگۆڕدرێ      78

 لە لەشدا چی روو دەدات؟             80

خۆشەویستی بۆ رق دەگۆڕدرێ     82

 منداڵ و  مردن           84

رۆژانەی منداڵ            86

 بەشی دووەم

مامۆستا          

تێگەشتنی چەوت          91

 چیمان لە قوتابخانە دەوێت            92

 مامۆستا چیی پێویستە  93

گرنگیی یاری             101

 کۆکردنەوە وەکو یاری 102

 مامۆستا وەکو پێشڕەو و سەرۆک 105

 دەسەڵاتی مامۆستا لەم تەمەنەدا       110

 رەخنە       111

 دان بە شتی باشدا بنێ 118

      بڕوابەخۆبوون.

 گرنگیی وشە               124

 چارەسەرکردنی تەنگوچەڵەمە لە قوتابخانەدا     129

 چۆن لە منداڵ تێدەگەین؟               131

چۆن قوتابی لە مامۆستا دەگات؟    139

چۆن مامۆستا لەقوتابییەکان دەگات 148

   سۆتەکنیکى بزانە کێیە

سیۆمەترى

3-              ڕێگاى سەرنجدان :

ڕ‌-    خۆدوورگرتن

ب‌-    مامۆستا لەدوو ڕۆڵى جیاوازدا

ج- دوورکەوتنەوە لەشیکردنەوەى بەپەلە

                   د- سەرنجدانى بەپەلە

                   ه- یارمەتیدانى مامۆستا بۆیەکترى

                   و-سەرنجدانى قوتابییەکان

     بەهێزکردنى بەرپرسیا رێتى قوتابى.

لەخۆگەیشتن و پەیوەندى156

     چۆن خۆناسین دروست ئەبێت

سەرچاوەی دەسەڵاتی مامۆستا       175

 مامۆستا چۆن تەنگوچەڵەمەی نێو پۆل کەم دەکاتەوە؟         177

سەرچاوەکان               181

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پێشەکى

بە چوونە قوتابخانە، قۆناغێکى تازە لە ژیانى منداڵ دەست پێدەکات، کە لەهەموو ڕوویەکەوە جیاوازە لە قوناغى پێشووى. لەم قۆناغەدا منداڵ بناغەى هەموو پێشکەوتنێک دادەڕێژێ و پێ دەخاتە نێو ژیانى کۆمەڵایەتیەوە. زانیارى لەبارەى ئەم قۆناغەى منداڵ بریتیە لە زانیارى قوتابخانە و پەیوەندى منداڵ بە مامۆستاو لەیەکگەیشتن و پیشەى مامۆستایەتى و جۆرى فێربوونى بۆ زانستى جۆراوجۆر. ڕۆڵى مامۆستا ناتوانرێ لە ژیانى منداڵى ئەم قۆناغەدا فەرامۆش بکرێت. منداڵ هەوڵدەدات دەست لە خێزان بەربدات و خۆى بخاتە باوەشى قوتابخانەوە. بۆئەوەى قوتابى ئەم قۆناغە بەسەرکەوتوویى ببڕێ پێویستى بە یارمەتى هەیە، بەتایبەتى لەم کاتەدا کە منداڵ لە نێوانى ماڵ و قوتابخانەدا جۆلانە دەکات، خێزان زۆرجار دەستى ناگاتێ بۆئەوەى قسەى لەگەڵ بکات و ئەویش زۆر نایەوێت باسى قوتابخانە بکات و قوتابخانەش لەوانەیە نەتوانێت بە هەموو کارى زانستى و کۆمەڵایەتى و پەروەردەکارى خۆى بە باشى هەڵسێت وانەبێت کە منداڵەکە تێیدا بحەسێتەوە.

دیارە ئامادەکردنى پەرتووکێکى پەروەردەیى، کە بگونجێ لەگەڵ ڕەوشى کوردەواریدا و سوودى پێ بگەیەنێ، پێویستى بە لێکۆڵینەوەى کۆمەڵى کوردەواری خۆى هەیە، کە ئەمەش پێویستى بە شارەزایانى ئەو بوارە هەیە و کارێکى درێژخایەنى دەوێت، کە ئێمەى کورد لە هەردووکیان بێبەشین و چاوەڕوانکردنیش بۆ هاتنەدى هەلومەرجێکى وا زۆر درێژخایەن دێتە بەرچاو.

لەبەرئەوەش کە باسەکە بەو شێوەیە نییە، بتوانرێت پەرتووکێک لە بەرگەوە بۆ بەرگ بگۆڕدرێتە سەر زمانى کوردى و لەهەمانکاتدا دایک و باوکى منداڵانى کورد بە ئاسانى تێى بگەن، چونکە ئەوەى لە کۆمەڵێکدا ڕوون و ئاشکرایە و شتێکى سادەیە لەوانەیە لە کۆمەڵێکى تردا ببێت بەهۆى بە هەڵە تێگەیشتن و تەنیا باسکردنیشى ببێت بەهۆى ناڕەزایى هەندێ لە خوێنەران، یاخود هەندێ لەو باسانە تایبەتى بێت بە کۆمەڵێکەوە لە کاتێکى تایبەتیدا، کە هیچ پەیوەندى بە کۆمەڵى ئێمەوە نەبێت و نەشتوانرێت سوودى لێوەربگیرێ یاخود......جا بۆیە کارێکى وا هەرچۆنێک بێت کەموکوڕى تێدا دەبێت و ناتوانرێت هەموو لایەنەکانى باسەکە بە خوێنەرانى خۆى بناسێنێت، لەبەرئەمەشە کە ئامانجى من هەر ئەوەندەیە باسەکە بورووژێنم بە گۆڕینى ئەم زانستنە بۆ زمانى کوردى تا بەهۆى ئەمەوە ئێمەش بتوانین سوود لەو زانستانە وەربگرین و لەوێوە بناغەى ئاڵۆگۆڕى بیروڕاى خۆمان بکەین، لە دواڕۆژیشدا بتوانین ئەو تایبەتمەندییانەى هەست و نەست و دەروونى منداڵى کورد دەستنیشان بکەین و هەوڵبدەین منداڵێکى سەربەست و ئازاد پەروەردە بکەین.

بۆ ئامادەکردنى ئەم پەرتووکە بە پلەى یەکەم سوودم لە سێ پەرتووک وەرگرتووە، کە باسەکانى گونجاون لەگەڵ ئامانجى پەرتووکەکەى مندا و بە دەستکارییەوە گۆڕیومنەتە سەر زمانى کوردى.

 بۆ ئەوەى بچینە سەر ناوەڕۆکى باسەکەمانەوە، باشتر وایە جارێ ساڵێک بگەڕێینەوە دواوە و بزانین ئەو منداڵەى کە ئێمە باسى لێوە دەکەین کێیە و لە چ پلەیەکى پێشکەوتنى ژیاندایە؟ چۆن بیر لە ژیان دەکاتەوە؟ منداڵێکى شەش ساڵان جیاوازییەکى زۆرى لەگەڵ منداڵێکى پێنج ساڵان، لەبارەى شێوەى دەموچاو و لەشولار، هەڵسوکەوت، هەستى دەروون و مێشکیەوە..هتد.. هەیە. ئێستا خەریکە گەورە دەبێت و ئەوەندە لەسەرخۆ و گوێڕایەڵ نییە و تا ڕاددەیەک ئاژاوەچى و شەڕانییە. جارى وا هەیە تەمەنى شەش ساڵى بە تەمەنى (باڵقووبنى یەکەم) ناو دەبرێت، گەورەبوونێکى خێرا لە ئەندامانى لەشیدا ڕوودەدات و زیاتر ئەندامەکانى لەشى لەگەڵ یەکتردا دەگونجێن و دەموچاو و دەست و قاچى گەورەتر دەبێت، ئەمە وا دەکات کە ئەم منداڵە جارێ ڕانەیێت لەسەر ئەم گۆڕانە گەورانە بەسەر لەشیدا دێن و واى لێدەکات کە نەتوانێ دەست بەسەر جووڵاندنى دەست و قاچیدا بگرێت، شت دەڕێژى لە کاتى ڕۆیشتندا قاچى تێکەڵ و پێکەڵ دەبێت و خۆى ئازار دەدات و دەکەوێت، شت لە دەستى دەکەوێتە خوارەوە و شت دەشکێنێ، چونکە ناتوانێ بە تەواوەتى کۆنترۆڵى لەشى خۆى بکات. نیشانەیەکى ترى ئەم قۆناغە ئەو کەلێنەیە کە لەناو دەمیدا بەهۆى کەوتنى ددانەکانى سەرەوەى دروست بووە و دوایش هاتنەوەى دوو دانى گەورە، کە ئەمە گرنگە نەک تەنها بۆ منداڵەکە بگرە بۆ هەموو خێزانەکەش و سەرگوزشتە و باسێکى زۆر لەو بارەیەوە دەگێردرێتەوە و منداڵ بەزۆر شێوە هەوڵدەدات کە ئەو ڕووداوانە پەلە پێ بخات و زوو ڕووبدەن و بۆ ئەمەش زۆر پلان دادەنێ بۆدەرهێنانى ددانى و دەیەوێت بزانێ دوایى چى ڕوودەدات.

ئەم منداڵە پێویستیەکى یەکجار زۆرى بە جووڵان هەیە، بۆئەوەى ئەو وزەیەى تێیدایە بە کارى بهێنێ، بەتایبەتى لەلاى کوڕان پێویستیان زیاتر بە جووڵان هەیە لەبەرئەوەى ئەو وزەیەى تیایاندایە زۆرترە لە کچان، ئەمانە بەسەر هەموو شتێکدا، کە دێتە ڕێیان سەر دەکەون، سەرکەوتن بەسەر دارو بەردو ڕاکردن و چاوشارکێ و خۆشاردنەوەو خۆگەوزاندن و هەڵگەڕان بەسەر کورسى و مێزو دۆڵابى ناو ماڵەکەدا، بەکورتى ئەوەیە ئەم منداڵە ناتوانێ بە ڕەحەتى لە شوێنێکدا دابنیشێ بۆ ماوەیەکى زۆر و پێویستى بە جوولان هەیە، هەر کاتێکیش دانیشت لەسەر کورسییەک، ئەوە دەبێت چاوەڕوانى ئەوە بێت ئێستا نا نەختێکى تر دەکەوێتە خوارەوەو کورسییەکە بەسەر خۆیدا دەخات، چونکە جۆلانە بە کورسییەکە دەکات و لەسەر قەراغى کورسییەکە دادەنیشێ. کاتێ منداڵێکى شەش ساڵان سەیرى پەرتووک و تەلەفزیۆن دەکات، حەزدەکات لەسەر سک پاڵ بکەوێت، لەبەردەمى دایک و باوکدا و پیشانى دەدات کە ئەم ئیتر سەربەستە و گوێ بە گەورەکان نادات، لەگەڵ ئەمەشدا زۆر دڵنیا نییە لەو سەربەستییەى خۆى و جارجار ئاوڕێک لە دایک و باوکى دەداتەوە، بۆئەوەى دڵنیا بێت لە مانیان لە ژوورەکەدا. ئەم منداڵانە وەکو جاران چاپووک نین لە بەکارهێنانى دەست و قاچیاندا و ئەو کارانەى کە ساڵێک لەوەوپێش بەباشى دەیانکرد ئێستا بۆیان ناکرێ، ئاوکردنە ناو پەرداخێکەوە ئێستا گرانتر بووە بۆیان و دەیڕێژن. قۆپچە داخستنى کراس و چاکەت گران بووە و بۆیان ناکرێ، لەکاتى نانخواردندا چێشتەکە دەڕێژن و خۆیان پیس دەکەن. ئێستا ئەو منداڵە وەکو جاران حەز لە وێنەکێشان ناکات و ڕازى نییە بەوەى دەیکات لەبەرئەوەى ئەگەر وێنەیەکیش بکێشێ دەیدڕێنێ و کاغەزەکە فڕێ دەدات. ئەو بڕوا بە خۆبوونەى پێشووتر هەیبوو ئێستا لە پڕێکا نەماوە و داواى زیاتر لەخۆى دەکات بۆئەوەى کارەکەى باشتر بێت و کە بۆشى ناچێتە سەر ئیتر تووڕە دەبێت و دەگرى و بۆڵەبۆڵ دەکات. میزاجى زوو زوو دەگۆڕێ لە نێوانى دەرخستنى سەربەستى خۆى و بە هەموو شێوەیەک دەیەوێت دەرى بخات، کە ئیتر پێویستى بە گەورەکان نییە و لە نێوانى ئەوەى کە لە پاش نەختێ دەیەوێت لە باوەشى گەورەکاندا دانیشێ و خۆى بەبێ توانا دەبینێ. زۆر زوو هەستى بریندار دەبێت کاتێ کە ڕەخنەى لێدەگیرێ و لەهەمانکاتدا خۆى ڕەخنەگرێکى چاکى خۆیەتى و لەخۆى تووڕە دەبێت کە کارێکى بۆناکرێ. لەهەمانکاتدا هەوڵدەدا خۆى هەڵکێشێ و هەندێ جار زیادە بە قسەکانیەوە دەنێ و نەختێ فشەدەکات. بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا سنوورى نێوانى خەیاڵ و ڕاستى دەزانێ و کاتێ کە تووڕە دەبێت زۆرجار لەم تەمەنەدا زۆر تووڕە دەبێت و لەم کاتانەدا واى لێدێ قسەى ڕەق دەکات بەتایبەتى بەرامبەر بە گەروەکانى نزیکى و جارى وا هەیە بە دایکى دەڵێت (ڕقم لە تۆیە) و (دەتکوژم)، بەڵام بێدەسەڵاتى و جوانییەکەى وا چۆتە دڵى دایک و باوکەوە زۆرجار لێى خۆش دەبن و گوێ بەم قسانەى نادەن. ئەم منداڵە تەندروستى باشترە لەگەڵ ئەو گەورانەدا کە تووڕە نابن و لەسەرخۆن و لە منداڵەکە دەگەن و خۆشەویستى بۆ دەردەبڕن لەگەڵ ئەوەشدا کە بە ڕوون و ئاشکرا سنوورى بۆ دادەنێن. چاریەکى وا بۆ تەنگوچەڵەمەکان دەدۆزنەوە، کە هەردوولا بە سەرکەوتوویى ڕزگاریان دەبێت و بە ئەنجامەکەى ڕازى دەبن. لەگەڵ ئەوەى منداڵ لە هەست و نەستێکى ناخۆش و تەنگوچەڵەماویدا دەژى بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەبارەى تێگەیشتنى مێشکەوە زۆر پێشکەوتنى بەخۆیەوە بینیوە. ئێستا زۆر حەزدەکات، زۆرتر شت بزانێت و زیاتر تاقیکردنەوەکانى فراوانتر بکات. زۆر حەز لەو باسانە دەکات لەکۆندا چۆن بووەو خەڵکى چۆن ژیانیان بەسەر بردووەو لە وڵاتانى تر خەڵک و میللەتانى تر چۆن دەژین. ئێستا گرنگى زیاتر بە ئاژەڵ و ئاسمان و ژینگە دەدات و کەمتر حەز لە حیکایەتى خەیاڵاوى دەکات و زیاتر حەز لە باسى واقعى و ڕاستى دەکات. زۆر پرسیار دەکات وەکو لە ڕاستیدا وایە؟ ئەمە ڕاستە؟ جاران وا بووە؟

ئێستا باشتر بووە لە پلاندانان و تاقیکردنەوەى بیرۆکەى جیاجیا بە شێوەیەکى واقیعیتر بیر دەکاتەوە، ئیتر لەمەودا بیر هەر لە ئێستا و ئێرە ناکاتەوەو کات ئێستا لاى ئەم ڕوونترە و باشتر تێیدەگات و ئێستا خەریکە فێرى ئەوە دەبێت کاتژمێر چییە و هەندێ لە ئێستاو دواڕۆژ دەزانێ. ئەمە بەوەدا دەردەکەوێ کاتێ کە دەڵێت:( کە گەورە بوو، دەیەوێت ببێت بە چى؟).

یاریکردن تا ئێستاش ڕۆڵێکى گرنگى لە ژیانى ئەم منداڵەدا هەیە و ئێستا دەتوانێ لەگەڵ منداڵانى تردا یارى بکات و دواى ئەو دەستوورانە بکەوێت کە لە یارییەکەدا هەن و حەز دەکات پیشانى گەورەکانى بدات کە چەند شت دەزانێ. ئێستا فێرى ڕاست و چەپ بووە. هەندێجار گزى دەکات لەبەرئەوەى بەلایەوە زۆر نەنگە بدۆڕێنێ، بەڵام زۆر تووڕە دەبێت، کە کەسێکى ترى گزى بکات، ئەمە هەندێجار بۆى دەبێتە دروستبوونى تەنگوچەڵەمە. دەستکردن بە قوتابخانە نزیک بۆتەوە و کەسوکار بۆ منداڵەکەى باس دەکەن، کە ئیتر گەورە بووە و بەم زووانە دەست دەکات بە قوتابخانە. منداڵەکە زۆر پیێخۆشە، لەگەڵ ئەمەشدا دەترسێ و تووشى دڵە لەرزێ دەبێت و شەو خەوى لێ ناکەوێت. ڕۆژانى نزیکبوونەوە لە دەستپێکردنى چوونە قوتابخانە ڕۆژانێکى ناسکن بۆ منداڵ و گەورەکان دەبێت ئەوە بزانن، کە ئەمە گۆڕانێکى گەورەیە لە ژیانى منداڵەکەدا و یارمەتى بدەن بەتایبەتى لەم ڕۆژانەدا، هەوڵبدەن تا دەتوانن لەسەرخۆ و بەڕێزەوە لەگەڵ منداڵەکەدا هەڵسوکەوت بکەن، لە یارى و زۆرانبارزى و تووڕەکردنى منداڵەکە کەم بکەنەوە و زیاتر هەوڵبدەن کە کاتى خۆیان تەرخان بکەن بۆ وەڵامدانەوەى پرسیارەکانى منداڵەکە و ئامادەکردنى کەرەسەکانى قوتابخانە، کە بەهەشتێکى سەر زەمیینەو ئەو لە پڕێکا هەموو شتێک فێر دەبێت و دەتوانێ هەموو کارێک بکات. چونکە منداڵ وا دەزانێ هەرکە دەستى بە چوونە قوتابخانە کرد ئیتر هەر لە یەکەم ڕۆژەوە فێر دەبێت هەموو شتێک بنووسێ و بخوێنێتەوە و کاتێ کە چووە قوتابخانە دەبینێ ئەم بیرکردنەوەى وانییە تووشى دڵشکاوى دەبێت و واى لێدەکات دڵى بڕەنجێ لە قوتابخانە و مامۆستا و بە ژیانى قوتابخانە ڕازى نەبێت، بەخۆشى ناچێت بۆ قوتابخانە بۆیە ئامادەکردنى منداڵەکە بۆ ڕۆژانى یەکەمى قوتابخانە کارێکى باش دەکاتە سەر چاوەڕوانى منداڵەکە لە مامۆستا و قوتابخانە و یارمەتى دەدات ڕووداوەکانى بە واقعیتر ببینێ و پێیان ڕازى ببێت و نەبێت بەهۆى دروستکردنى گیروگرفتى دەروونى بۆى و بەشێوەیەکى ئاساییتر و لەسەرخۆ بکەوێتە نێو ژیانى قوتابخانەوە

 

.

 

 

 

 

به‌شی یه‌که‌م

 

 

منداڵ لە تەمەنى 7 تا 12 ساڵاندا

 

 

 

 

تایبەتمەندییەکانى ئەم قۆناغە

قۆناغى (7- 12) ساڵان بە زۆر جۆر ناو دەبرێت، وەک ساڵانى کۆمەڵایەتى، ساڵانى شادى، ساڵانى قوتابخانە و ساڵانى لاتێنت LATENT ، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەى منداڵ زیاتر هەوڵدەدات پەیوەندى کۆمەڵایەتى لەگەڵ کەسانى دەرەوەى خێزاندا ببەستێت، منداڵ لەم قۆناغەدا کەمترین تەنگوچەڵەمەى هەیە و دڵشاد و بەختەوەرە و زۆربەى کاتى بەخۆشى بەسەر دەبات و دەست بە چوونە قوتابخانە دەکات. شارەزایانى دەروونناسى، ئەم قۆناغە بە قۆناغى لاتێنت ناو دەبەن و وشەى لاتێنیش دەتوانین بە وشەى (نموونە) بەراورد بکەین، بە ماناى ئەوەى دایک و باوک نموونەن و زۆر گرنگن بۆ منداڵ، بەڵام هاوکاتیش زۆر گرنگ نین بۆ چۆنیەتى دروستکردنى کەسایەتى منداڵ وەک لە قۆناغى پێشووتردا. وەک دەبینین ئەم قۆناغە زۆر ناوى هەیە، لەوانەیە لەبەرئەوە بێت بە تەواوەتى زۆرى لێ نەزانراوەو لەم بارەیەوە لێکۆڵینەوە زۆر نییە، چونکە وا دەزانن منداڵ پێویستى بە گەورە نییە و خۆیان لەناو خۆیاندا کارى خۆیان ڕێکوپێک دەکەن، گۆڵمەز دروست دەکەن، کەپر دروست دەکەن، مەتەڵ لە یەکترى دادەنێن ، پوول کۆ دەکەنەوە، سوارى پاسکیل دەبن و فوتبۆڵێن و پەتپەتێن دەکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گوێ بە ئێمە دەدەن و زۆر ئاگادارى خێزانەکەیانن، دانیشتن لەهەمان شوێندا لەکاتى نانخواردندا زۆر گرنگە، پاسەوانى هەق و هەقدارى زۆر گرنگە وەبیرهێنانەوەى دایک و باوک کاتێک زیاتر گرنگى دەدەن بە منداڵى هەرە بچووک لە خێزاندا زۆر گرنگە، دادگا دانان بۆ دایک و باوک کاتێ پارچە گۆشتى منداڵى گەورە کەمترە لە بچووکەکان زۆر گرنگە، هەروەها دایک و باوک دەخرێنە ژێر چاودێرییەوە، نەشیاوە کە ڕەفتارى سەیرو ناباو بکەن جیاواز بێت لە ڕەفتارى دایک و باوکى هاوڕێیانى و دەبێت جلوبەرگى وا لەبەربکەن کە لە جلوبەرگى خەڵکى بچێت و جیاوازییەکى زۆریان نەبێت.

دەتوانین لەسەر ئەم تەمەنە سەیرەى منداڵ بەردەوام بین و باسى لێوە بکەین، هەروەها باس لەو سەرسوڕمانە بکەین، کە دایک و باوکان تووشى دەبن کاتێ منداڵەکەیان دێتەوە ماڵەوە و باسى ئەوە دەکات، جووتێ دەستکێشى تازەو جوانى گۆڕیوەتەوە بە بەردێکى ساف و جوان. لە کاتێکى ئاوادا دایک و باوک هەر ئەوەندەیان بۆ دەمێنێتەوە دەمیان ببێت بە تەڵەى تەقیوو و نەزانن چى بڵێن و چۆن ڕەفتار بکەن. ئەم تەمەنە تەمەنێکى گرنگە و لێرەوە منداڵ مەشق لەسەر ئەوە دەکات هاوڕێیەتیەک لە نێو کۆمەڵ پەیدابکات و دەست دەکات بە کۆکردنەوە و خۆى بۆ ژیانى گەنجایەتى ئامادە دەکات و هەر ئەو مەشقکردنەشە منداڵ لەسەر زۆر شت ڕادەهێنێت لەوەو پێشتر ئامادەنەبووە، گۆرانى لەبەرکردووەو لەبیرى ناچێتەوە، فێربووە بەرزترین، درێژترین، کورتترین، پانترین، قووڵترین، ساردترین و قورسترین شت و شوێن چییە و لە کوێیە، هەر لەو تەمەنەدا فێرى ئەوە بووە بزانێت (خۆى) کێیە و لەوە بە ئاگایە کە کەسێکە بە کەڵک دێت. پرۆفیسۆرى دەروونناسى دکتۆر ئێرش هۆڵمبرگر ئێریکسۆن، لە پەرتووکەکەیدا بە ناوى (تەنگوچەڵەمەى کەسایەتى گەنجان)، نووسیوویەتى: لەم قۆناغەدا پێویستە منداڵ بەژدارى ژیانى کۆمەڵایەتى گەورەکان بکات. پێویستە لە کارەکانیان بگات، پۆلیس، دارتاش، بەننا، ئاسنگەر، جۆڵا، بۆڕیچى، کرێکارانى شارەوانى و خۆڵڕشتن، کرێکارانى ئاگرکوژێنەوە...هتد. بۆ منداڵێک لە کۆمەڵگایەکى سەرمایەدارییدا کە تێیدا کار دابەشکراوە، ئەم ئەرکە زیاتر دەکەوێتە سەر قوتابخانە تا قوتابى بۆ پەیوەندیکردن بە ژیانى کۆمەڵایەتییەوە ئامادە بکات، لە کۆمەڵگایەکى لەم چەشنەدا قوتابى لە پێشدا دەبێت فێرى خوێندن و نووسین ببێت بۆئەوەى لەم ڕێگایەوە پەیوەندى بە ژیانى دەوروپشتیەوە بکات، ئەو قوتابیەى حەز لە قوتابخانە ناکات و زیرەک نییە بەشێکى زۆرى پەیوەندى کۆمەڵایەتیشى لە کیس دەچێت و تووشى تەنگوچەڵەمە دەبێت. هەروەکو لەدواییدا بۆمان دەردەکەوێت منداڵ لەم قۆناغەدا زیاتر لەهەمووکات تینووى زانست و شت فێربوونە. جا ئەگەر گرنگى بەهەردوو دیوى پەروەردەکردنەکە نەدەین، هەر لە ئێستاوە کەسایەتییەکى کزو لاوازمان بۆ دروست دەبێت.

منداڵ لەم تەمەنەدا باڵاى خۆى بە باڵاى کارەکەى دەپێوێت و دەیەوێت بیسەڵمێنى کە دەتوانێ کارى ڕاست بکات. هەروەکو چۆن گەورەکان کار دەکەن بۆ ئەوەى پێى بژین، هەروەها ئەم منداڵەش وا سەیرى کارەکەى خۆى دەکات، منداڵ بەجارێ سەرى قاڵە و ئاگاى لە دەوروپشتى خۆى نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا واز لە کارەکەى دەهێنێ و ناڕازییە، چونکە وا هەست دەکات ئەم کارەى دەیکات گرنگ نییە و وا دەزانێت کارەکەى بەباشى ڕاناپەڕێنێت و کەس پێویستى بەم نییە، منداڵ کاتێک هەست دەکات کارەکەى خراپ و ناگرنگ و پێویست نییە، تووشى هەستى نا ئومێدى دەبێت، کە لەوانەیە لەگەڵ منداڵەکەدا تا گەورەبوونیش بەردەوام بێت و ڕێگاى کار و پێشکەوتنى لێ بگرێت و کەمتر شانازى بە کارەکەیەوە بکات. منداڵ لەم قۆناغەدا دەیەوێت پەیوەندى خۆى لەو پەیوەندییە فراوانتر بکات، کە بە دایک و باوکیەوە هەیەتى و لە خەڵکى تریشەوە شت فێر دەبێت. مامۆستا کە ڕێز و متمانەى کۆمەڵى هەیە، دەبێت بە نموونەیەکى زیندوو و نیشانەیەکى دیار بۆ منداڵەکە و لەڕێى ئەوەوە تێدەگات کە ئەمیش بۆ کۆمەڵەکەى بە کەڵکە، بەڵام ئەگەر پەیوەندى منداڵ تەنها بریتى بێت لە پەیوەندى قوتابخانەو ماڵەوە، کارى قوتابخانە ئەوەندەى تر گرانتر دەبێت و مامۆستا بە تەنها ناتوانێ کارى خۆى بە سەرکەوتوویى بباتە سەر ئەگەر کۆمەڵ یارمەتى نەدات.

چۆن کۆمەڵ لەم پێشکەوتنەدا یارمەتى منداڵ دەدات، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دەستى یارمەتییەى لە نێوانى قوتابخانە و خێزاندا و لەنێوان قوتابخانەو دامودەزگاکانى ترى وڵاتدا درێژ دەکرێت، تەرخانکردنى بەشێکە لە کاتى دایک و باوک تا کۆمەڵ بە منداڵەکەیان بناسێنن لە ڕێگەى بردنى منداڵەکەیان بۆ شوێنى جیاواز و فێرکردنى چۆن چارەسەرى تەنگوچەڵەمە جۆراوجۆرەکانى ژیان دەکات، یاخود یارمەتى نێوانى قوتابخانەو کارگەکان و چوون بۆ میواندارى و ڕوونکردنەوەى جۆرى کارەکانیان بۆ قوتابیان بۆئەوەى قوتابى بتوانێت بەلاى کەمەوە بزانێ لە دواڕۆژدا چ ڕێگایەک دەگرێتەبەر. هەموو پیشەیەک لەم تەمەنەدا بۆ منداڵ خۆشە و بەلاى ئەمەوە جیاوازى نییە، کە ئاگر کوژێنەرەوە بێت یان جووتیار، یان باخەوان، بۆیە پێویستە کارگە و دامودەزگاکانى تر دەرگاکانیان بۆ منداڵانى سەرەتایى بخەنە سەر پشت و هەفتەیەک بەپێى ڕێکەوتنێک لەنێوانى قوتابخانەو ئەو شوێنانەدا پۆلێک لە قوتابیان میواندارى ئەو شوێنانە بکەن و چاکە و خراپەى ئەو شوێنانە چین و کارەکان چەند گرانن یان ئاسانن و بارى تەندروستى کرێکارەکان و چۆنیەتى ژیانیان و زۆر باسى تر، کە قوتابیان لە پێشەوە خۆیان بۆ ئامادەکردووە و کە پرسیار لە بارەیەوە بکەن، هەموو ئەمانەیان بۆ باس بکرێت.

هەروەها قوتابخانە دەتوانێت سوود لە پیاوە پیرو بە تەمەنەکانى ناوچەکە وەربگرێت و داوایان لێ بکات سەردانى قوتابخانە بکەن و باسى کارى خۆیان و ژیانى خۆیان بۆ قوتابیان بکەن، زۆرجار پیاوێکى سادەى کارزان ئەوەندە شارەزایە لە قسەکردن و گێڕانەوەى سەرگوزشتەى ژیانى خۆى، منداڵان بە بیستنى شاد دەبن و بەڕاستى گوێى لێدەگرن. هەندێک لەم کارمەندانە ئەوەندە دامودەزگاکەیان بۆ گواستنەوە سووکە دەتوانن هەر لە پۆلدا کارەکەیان پیشانى قوتابیان بدەن وەکو: کڵاش چنین، پینەچیەتى و کڵاو دروون و کەوچک و شانە دروستکردن ....هتد. یا بۆ بە دڵى منداڵێک نەکەین و یارمەتى نەدەین کاتێک دەیەوێت ببێت بە ڕۆژنامەنووس و شوێنێکى بۆ تەرخان بکەین لە یەکێ لە چاپخانەکاندا کە چەند جارێک ڕێگاى بدرێت بچێت بۆ چاپخانەکە و ڕۆژنامەیەک ئامادە بکات، با لاپەڕەیەکیش بێت. ئیتر لەم بارەوە قوتابخانە دەتوانێت کارى گەورە بکات و مێشکى منداڵان بورووژێنێ بۆ بیرکردنەوەو و بەراوردکردن و فێربوون کە لە ڕاستیدا ئەمەیە کارى سەرەکى قوتابخانە.

 

لەشولارى منداڵ چۆن پێشدەکەوێت

 (6- 7) ساڵان، تەمەنێکى پڕ لە گۆڕانە لە جەستەى منداڵدا، لەم کاتەدا لەشى منداڵ خۆى دەکێشێتەوە و قاچەکانى بە بەراورد لەگەڵ لەشیدا درێژتر دەبن، سەرى بچووکتر نابێت، بەڵام وا دەردەکەوێت کە باشتر لەگەڵ لەشیدا ڕێک دەکەوێت. جوولانەوەى دەست و قاچى پێشتر دەکەوێت، دەستى باشتر شت دەگرێت. پەیوەندى نێوان ئەوەى بە چاو دەیبینێت و بە دەست دەیکات باشتر دەبێت، لەبەرئەوەى دەبینین منداڵ لە دەقیقەیەکدا چەند جارێک خۆى دەکێشێتەوە، ئەو توانایەى کە پێشتر هەیبوو بۆ ئەوەى بتوانێت بە جوانى نان بخوات ون دەبێت و دوایى دەگەڕێتەوە. کاتێک ئەم گۆڕانانە بەسەر منداڵدا تێپەڕین و منداڵ گەیشتە تەمەنى حەوت ساڵى ئیتر پارسەنگییەکى تەواو لە نێوان ئەندامەکانى لەشیدا پەیدا دەبێت، حەوت ساڵانێک دەتوانێت شەق لە تۆپێک هەڵبدات، تیروکەوان بەکاربهێنێت، پەتپەتێن بکات، مەلە بکات و سوارى پایسکیل ببێَت، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا نابێت بەرەڵا بکرێت و بەتەنها بەجێ بهێڵرێت، چونکە تا ئەو کاتەش ناتوانێت پێوانەیەک بۆ ماوەى نێوان شتەکانى دەورووبەرى دابنێت و ڕاست و چەپ لەیەکترجیابکاتەوە.

کاتێک کە هەموو ئەو شتانە ڕوودەدەن لە لەشى منداڵدا، زۆر گۆڕانى گرنگیش لە دەروونى منداڵدا ڕوو ئەدەن، کە کار لە هەموو ژیانى پێشکەوتنى منداڵ ئەکەن و ئەبن بە بەردى بناغەى هەموو پێشکەوتنێک لە ژیانى دواڕۆژیدا، لەبەرئەوە وەکو پەروەردەکار دەبێت بەشدارى ئەو پێشکەوتنەى منداڵ بکەین و یارمەتى بدەین بۆئەوەى ئاسانتر بتوانێت خۆى پێش بخات . دەتوانین بەشدارى و یارمەتیدانى پەروەردەکار بۆ پێشکەوتنى هەست و نەستى منداڵدا لەم خاڵانەى خوارەوەدا کۆبکەینەوە:

 

1- بیرکرنەوەى منداڵ:

 پێش حەوت ساڵان منداڵ تەنها بیر لە خۆى دەکاتەوە و زۆر گوێ بە دەورووبەرەکەى نادات. ئەمە نابێت وا لێکبدرێـتەوە کە منداڵەکە خۆپەرستە و تەنها ئەو مانایەى پێ بدەین. ئەم خۆپەرستیەى منداڵ هۆیەکە بۆ ئەوەى منداڵ بتوانێت یان هەوڵبدات کە جیهانى دەورووبەرى  منداڵ پڕە لە تێڕامان و لێوردبوونەوە، بەڵام منداڵ هەتا ئەم کاتەش بەتەواوەتى بۆى ڕوون نەبۆتەوە کامە لەو شتانەى دەورووبەرى هى خۆیەتى یان کامیان هى خۆى نییە، هەر لەبەرئەوەشە کە بەئاسانى شتەکانى دەورووبەرى لێ تێکەڵ دەبێت و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەى منداڵ خۆى بە ناوەند یان چەقى جیهان دەزانێت.

منداڵ پێش حەوت ساڵان وا دەزانێت، کە هەموو شتێک تەنانەت شتى بێگیانیش وەکو بەرد، ئاسن، دار، ئۆتۆمبێل و شەمەندەفەریش ژیانى تایبەتى خۆیان هەیە و وەک ئەو دەژین. ژان پیاشێ پرۆفیسۆرێکى سویسرایى بەناوبانگەو نموونەیەکى کۆن بۆ ئەم بیرگۆڕینە دەهێنێتەوە. ئەگەر دوو پەرداخى وەکو یەک بخەینە بەردەمى منداڵێک و وەکو یەک ئاویان تێ بکەین، دوایى یەکێک لە پەرداخەکان بگۆڕین بە پەرداخێکى باریکتر و بەرزتر و هاوکات پرسیار لە منداڵەکە بکەین، کە لە تەمەنى (بیر لە خۆ کردنەوە) دایە، ئایا لە پەرداخێکدا چ ئاو زیاتر هەیە، وەڵامەکەى ئەوە دەبێت کە لە پەرداخە بەرزەکەدا ئاو زۆرترە، منداڵ تا ئێستاش هەر بەوەوە سەرى قاڵە کە دەیبینێت. لەبەرئەوە لەبەرچاوى زیاتر ئاو لەناو پەرداخە بەرزەکەدایە، بەڵام ئەگەر لەدواى تەمەنى حەوت ساڵان پرسیار لە منداڵەکە بکەین، ئەوا دەڵێت: هەردوو پەرداخەکە وەکو یەک ئاویان تێدایە. چونکە منداڵەکە ئێستا دەتوانێ بیر لەو زنجیرە ڕووداوانە بکاتەوە کە ڕووى داوەو بە یەکیانەوە ببەستێتەوە. بە مانایەکى تر دەتوانێت (هۆ و ئەنجام) بەیەکەوە ببەستێ، دەتوانێ باسێک شى بکاتەوە بۆ پارچەى بچووک بچووک و دواتریش بیکاتەوە بە یەک. بۆ نموونە : 7 – 3 = 4 و 4+ 3 = 7 ، بەمە منداڵ خۆى بۆ بیرکردنەوەى دوولائه‌نه‌

 ئامادە کردووە. کاتێک منداڵەکە تێدەگات کە دوو پەرداخەکە وەکو یەک ئاویان تیایە هەرچەندە لە یەکیش ناچن ئەمە ماناى ئەوەیە، کە شتێکى گەورەى پشکنیووە، جارێک لەجاران لەزووتردا هەمان پشکنینى کردووە. کاتێ کە بۆى دەرکەوت ئەو شتەى لەژێر دەستەسڕەکەدا شاردرابووەوە ئێستا لە شوێنێکى ترە. منداڵەکە فێر بوه‌ کە شتەکە هەیە هەرچەندە لەژێر دەستەسڕەکەدا نییە، ئەمە لە تەمەنى هەشت مانگیدا بوو، ئەمە هەر یەکەیان پلەى جیاواز و ناوى جیاوازى هەیە. لەگەڵ ئەمەشدا حەوت ساڵان تا ئێستاش هەر لە شتى بەرجەستەدا دەتوانآ دەست بەسەر بیرى خۆیدا بگرێت و ناتوانێ بیر لە شتێک بکاتەوە کە بەلایەوە نەبێت یاخود بە خەیاڵ دروستى بکات. ئەمەیان لە تەمەنى باڵقیدا دەردەکەوێت، ئەگەر بە حەوت ساڵانێک بڵێیت وا بیر بکاتەوە کە خەڵوزێکى سپى هەیە ئەوا خێرا وەڵامت دەداتەوە، کە ئەمە نییە و شتى وا نابێت، بەڵام دوازدە ساڵانێک گوێ ناداتە ئەوەى کە ئایا خەڵوزەکەى تۆ باسى دەکەیت ڕەشە یان سپى و بەلایەوە گرنگ نییە و لە تەمەنى یازدە ساڵاندا منداڵێک دەتوانێ وا بیر بکاتەوە:

هیرۆ سپیترە لە هاژە

هاژە ڕەشترە شەوبۆ

کێ سپیترە؟

دوانزە ساڵێک حەز دەکات کە ئەمجۆرە تەنگوچەڵەمانە بزانێت و یارى بە بیرى خۆى بکات، دەتوانێ جیهان هەڵوەشێنێتەوە و لەبیرى خۆیدا وەکو خۆى دەیەوێت دروستى بکاتەوە، بەڵام حەوت ساڵانێک دەبێت شت بە چاوى خۆى ببینێت ئینجا ڕازى دەبێت و بڕواى پێدەکات. لە ماوەى ئەم چەند ساڵەدا لە حەوت ساڵیەوە تا دوازدە ساڵى گۆڕانێک لەبارەى باشتربوونى(خۆیى)بیرى منداڵەوە ڕوودەدات.

 

 

) قسەکردن: (گفتوگۆکردن

ئەوەى لەبارەى بیرى منداڵەوە لێى دواین ڕاستەوخۆ پەیوەندى بە تواناى منداڵەوە هەیە بۆ قسەکردن، قسەکردن لەگەڵ منداڵێکى حەوت تا دوازدە ساڵی دەگۆڕێت و دەبێت بە گفتوگۆکردن، لە پێشووتردا منداڵ لە قسەکردندا لەگەڵ منداڵانى هاوتەمەنى خۆیدا و لەگەڵ گەورەکاندا یەک لەدواى یەک بیرى خۆى دەربڕیوە بەبێ ئەوەى گوێ بداتە پەیوەندى نێوانیان یاخود بیر لەوە بکاتەوە کە خەڵکى لە چ ڕوانگەیەکى ترەوە دەبینێت و تا چ ڕادەیەک جیاوازە. قسەکانى منداڵ لەم قۆناغەدا بریتین لە هەزارو یەک پرسیار کە بە ئاسانى وەڵامیان نادرێتەوە. لە تەمەنى حەوت ساڵییەوە، بەپێى تواناى گەورەکان و ڕادەى قسەکردنیان لەگەڵ منداڵدا زمانى منداڵ پێشدەکەوێت و توانایەکى بەرامبەر لاى منداڵ دروست دەبێت کە بتوانێت بە ئاسانى خۆى بخاتە شوێنى کەسێکى ترەوە و بە چاوى ئەو سەیرى مەسەلەکە بکات. ئەمە وا دەکات کە قسەکردن لەگەڵ منداڵێکى حەوت تا دوازدە ساڵان بگۆڕێت بۆ گفتوگۆکردن و منداڵ لەسەرئەوە ڕادەهێنرێت کە مەشق لەسەر گفتوگۆى گرانتر و بەنرختر بکات، بۆیە کە مامۆستا لە پۆلى یەک و دوودا ڕووبەڕووى ئەمجۆرە گفتوگۆیە نابێتەوە لەنێوان خۆى و منداڵەکاندا، یان لەنێوان منداڵەکان خۆیاندا، چونکە هێشتا ئەم توانایە لاى منداڵەکان پێ نەگەیشتووە، لەوانەیە یەکێک لە قوتابییەکان بە هاوڕێیەکى بڵێت:( سەیرکە چ ڕەنگێکى جوانم بەرکەوت) و هاوڕێکەى وەڵامى بداتەوە:( ڕەنگەکەى من تەواو بوو). ئەمانە بەیەکەوە قسە ناکەن، بەڵکو قسە بە تەنیشت یەکدا دەکەن و قسە بەسەر قسەى یەکتردا دێنن، کاتێ کە منداڵێک دەڵێت: برزۆ پێڵاوەکانى خستمە ناو جۆگەلەى ئاوەکەوە، یەکێکى تریان لەولاوە دەڵێت: کە لە جۆگەلەیەکى ئاو بەبەر ماڵى ئێمەدا دەڕوات. ئەمجۆرە قسەکردنە بە مۆنۆلۆژى بە کۆمەڵ ناو دەبرێت و پلەى یەکەمى گفتوگۆکردنە و ئەوەندە ناخایەنێت کە منداڵەکان ئەم پلەیە بەجێ دەهێڵن و لەبەشى دووەمى پۆلى دوودا فێرى گوێ لەیەکتر گرتن دەبن و بەشدارى لەو باسانەدا دەکەن کە هاوڕێکانیان قسە لە بارەیانەوە دەکەن. ئێستا با پرسیارێک لە خۆمان بکەین، ئایا منداڵ دەبێت لە پۆلدا قسە بکات؟ ئایا ئەگەر هەر دانیشێ و قسە نەکات هیچ فێر دەبێت؟ زانست چییە؟ زانست بۆ ژیان؟ ئایا ئەم زانستە ئەوە ناگەیەنێت کە ڕێ بە مرۆڤ بدرێت هەستى و نەستى خۆى لە شوێن و کاتى جیاوازدا و بەوجۆرەى کە خۆى دەیەوێت دەریببڕێت؟ ئایا زانست ئەوە نییە کە باسى ئەو ژیانە بکەیت و بتوانیت بە خەڵکى دەورووپشتت ڕابگەیەنیت کە تۆ چۆن ژیاویت و چیت کردووە؟ شتێک لە ژیانى مرۆڤدا کە ڕوویداوە تەواو نابێت تا ئەو مرۆڤە باسى نەکات بۆ خەڵکى ترو سەرنجیان بۆ ئەوە ڕانەکێشێت کە ئەوانیش بەشدارى ئەم ژیانەى بکەن، منداڵ کە قسە دەکات گەورە دەبێت.

لە پۆڵەکانى یەک و دوو و سێدا منداڵ زەوقى فێربوونى هەیەو دەتوانێت ئەم دوو ئامانجە بەیەکەوە ببەستێ و دەتوانێت مەشقى قسەکردن و ماتماتیک بەیەکەوە بکات، لێرەدا کە دەڵێین زەوق لەبەرئەوەى لە قۆناغى دوایتردا ئەم زەوقە ون دەبێت، کە لە وانەیە بەهۆى ئەوەوە بێت کە ئەو هەزارەها دەنگوباسەى لە مێشکى منداڵدا دەخولێنەوە پێشتر بۆى نەڕەخسابێت دەریانببڕێت، ئەمەش بەهۆى ئەو سیستەمەى کە مامۆستا بەکارى دەهێنێت لە پۆڵدا کە پۆڵ دەبێت بێدەنگ بێت و منداڵان دەبێت ڕێکوپێک دابنیشن و ئەوەى بجووڵێتەوە ئەوە منداڵێکى هارەو بە چاوى سووک سەیرى دەکرێت. لەم کاتەدا کە منداڵ مامۆستا بە نموونەى بەرزى خۆى دەزانێت. زۆر ئاسانە بە گوێى مامۆستا بکات، زیاتریش لەوەى کە داواى لێدەکرێت بیکات، بۆئەوەى خۆشەویستى مامۆستاکەى لە کیس نەچێت، ئەمە زیانێکى یەکجار زۆر بە منداڵ دەگەیەنێت و هەر لە ئێستاوە بەسەرشۆڕى بۆ کەسێکى تر ڕادەهێنرێت و خوى ئەوە دەگرێت کە بە گوێى هەموو کەسێک بکات. بێگومان هیچ مامۆستایەک نییە کە بیەوێت منداڵى وا پەروەردە بکات و بیەوێت کەسێکى ژێردەستە و ملکەچ بهێنێتە بەرهەم، کە دوور نییە لەدواڕۆژدا بۆخۆى بکەوێتە ژێر بارى ژێردەستەیى ئەوانەوە، کە خۆى پەروەردەى کردوون. ئەم قسەکردنەى ناو پۆل نابێت لە شێوەى غەڵبەغەڵب و هاواردا بێت، بەڵکو دەبێت لە شێوەیەکى ڕیکخراودا بێت و منداڵ فێرى ئەوە ببێت چاوەڕوانى وەڵامى یەکتر بکەن، یاخود بە یارمەتى مامۆستا لەسەر سیتەمێک ڕێک بکەون.

لەم بارەیەوە جۆرى دانانى کورسى و مێز لە پۆلدا گرنگییەکى یەکجار زۆرى هەیە. لە قوتابخانەکانى ئێمەدا کورسییەکان بە جۆرێک دانراون کە قوتابیەکان هەموویان ڕوویان لە مامۆستایە و ماناى ئەوە دەدات بە قوتابیەکان کە قسەکردن تەنها لەگەڵ مامۆستادا بکرێت. هەرچەندە هەندێجار قوتابیان هەوڵدەدەن قسە لەگەڵ یەکتردا بکەن، بەڵام ئەمە دەبێت بەهۆى ناڕەزایى هەندێک . ئەگەر بێت و کورسییەکان وا دابنرێت کە قوتابیەکان بە کۆمەڵ کۆمەڵ و بەشێوەى جیاواز دابنیشن. بەجۆرێک کە ڕوویان لە یەکتر بێت، ئەوا دەتوانن ئەو پارسەنگییە بدۆزنەوە لەنێوان پەیوەندى لەگەڵ یەکتردا و پەیوەندى لەگەڵ مامۆستادا و ئاسانتر ئەم کارە ڕێکوپێک بکەن، قوتابییەکان دەبێت لە بڕیاردان لەسەر ئەو جۆرى سیستەمەى کە لەسەرى دەڕۆن بەشدار بن. ئەمەش ڕێگایەکى باشە بۆئەوەى کە قوتابیان فێرى دەربڕینى هەستونەستى خۆیان بن. دەکرێت ئەو پەیوەندییە بە جۆرێک ڕێک بخرێت هەموو ڕۆژێک وانەى یەکەم دابنرێت بۆ قوتابیان تا پێکەوە دابنیشن و لەگەڵ یەکتردا بدوێن و باسى ئەوە لەگەڵ یەکتردا بکەن، کە ڕۆژەکەیان چۆن بەسەر بەرن و لەو تەنگوچەڵەمانە بکۆڵنەوە کە لەوانەیە بێتە ڕێگایان، یان ئەو تەنگوچەڵەمانەى ڕۆژى پێشووتر لەنێوانیاندا ڕوویداوە. هەروەها دەکرێت نیو ڕۆژ لە هەفتەدا دابنێن بۆئەوەى باسى ئەو تەنگوچەڵەمانە بکەن کە ڕوویان داوەو ڕێگا چارەى بۆ بدۆزنەوە. بێجگە لەمە دەبێت مامۆستا لەکاتى ڕوودانى هەر تەنگوچەڵەمەیەک کە لەنێوانیاندا ڕوویداوە بۆ چارەسەرکردن ئامادەبێت و بەزووترین کات بە دەنگ قوتابیانەوە بێت و کاتى تەواو بۆ دۆزینەوەى چارەسەرى گونجاو تەرخان بکات و نەهێڵێت کە گرفتەکان کۆن ببن و ڕاستەوخۆش هەوڵى ئەوە بدات کە قوتابیەکان خۆیان بەشدارى بکەن و گرنگیش بەڕاو بۆچوونى هەر یەکێک لە قوتابیەکان بدات. سەرجەمى ئەم خاڵانە گرنگى تایبەتى خۆیان هەیە و بریتین لە قسەکردن و جۆرى قسەکردن و گفتوگۆکردن کە منداڵ لەسەر جۆرێک لە دیموکراتییەت ڕادەهێنێت، هەروەها فێریان دەکات چۆن هەقى خۆیان و هەقى خەڵکى لەیەکتر جیابکەنەوە و چۆن ڕێز لەو یاساو دەستوورانە بگرن کە لەنێوان خۆیاندا لەسەرى ڕێککەوتوون، ئەمانە هەموویان بەشە پێکهێنەرى زانستى کۆمەڵایەتین و بۆ ژیان لەناو کۆمەڵدا پێویستن.

 

 

 

3- پلاندانان، یارمەتیدان، بڕیارو دیالۆگ:

لەناو خێزاندا گرنگترین مەشق بۆ بەیەکەوە بیرکردنەوە دەکرێت بەتایبەتى لە کاتى نانخواردن، کاتى پێش نووستن و کاتى دواى تەواوبوونى پرۆگرامى ڕادیۆ و سەیرکردنى تەلەفزیۆن و سەیران و شایى و زۆر کاتى تر. منداڵ لە تەمەنى حەوت تا دوازدە ساڵی پێویستى بە بەشداربوون لەهەموو پلاندانانێک لەناو خێزاندا هەیە.  لە زۆر خێزاندا کە لەم بارەیەوە گەیشتوونەتە ئەنجامێک تەنانەت منداڵى بچووکتریش بەشدارى لە پیلاندانان و گفتوگۆى ڕۆژانەى نێو خێزاندا دەکەن. لەبەرئەوەى منداڵ لەم تەمەنەدا گۆڕانێکى گەورەى بەسەردا دێت چ لە بارەى بیرکردنەوە لەخۆى و چ لەبارەى بیرکردنەوەوە لە دەوروپشتەکەى و دەتوانێت لە سووچى جۆراوجۆرەوە سەیرى مەسەلەکان بکات، بۆیە پێویستى بە مەشقکردن هەیە تا بتوانێت بەرپرسیارەتى بڕیارەکانى خۆى لە ئەستۆ بگرێت، لە ڕێگاى ئەم بەشداربوونەوە منداڵ بەڕاستى و بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ لە جیهانى گەورەکان ئاگادار دەبێت و تێیدەگات. لەهەمانکاتیشدا گرنگیى خۆى بۆ دەردەکەوێت و ترسى خۆ بەکەمزانینى نامێنێت، کە لەم تەمەنەدا زۆر مەترسى ئەوە دەکرێت هەست بەو ترسە بکات. بەڵام هەموو پلاندانانێک کاتى دەوێت و تەنانەت زۆرجار کاتێکى زۆریشى دەوێت پێویستە لەدواى هەڵسەنگاندن و باسکردن و گفتوگۆکردن و پرسیار و وەڵامێکى زۆر بڕیارى لەسەر بدرێت. لە کارى ڕۆژانەى مامۆستایەک یان دایک و باوکێکدا چەند جارێک بڕیار دەدرێت و ئەو کەسەش کە بڕیارەکە دەدات تەنها دایک و باوک یان مامۆستاکەیە و ئەوەى کە بڕیارەکەش جێبەجێ دەکات قوتابییەکەیە. لەڕۆژێکدا چەند بڕیارى چەوت دەدرێ لە پۆڵدا؟ مامۆستا خۆى بۆ تووڕە دەکات و دەڵێت: بەسە ئیتر قسەم ناوێت ، هەستە ئاسۆ بۆ دەرەوە یان کە زۆر تووڕە دەبێت، ئەوە چەکى دەستى دەبێت بە تاقیکردنەوە و دەڵێت : پەڕە دەرهێنن تاقیکردنەوەیە، ئەمانە و گەلێک شتى تر مامۆستا بە تەنها بڕیاریان لەسەر دەدات و بڕیارەکەش پێویستى بە کات بەسەر بردن نییە و کارى خۆى دەکات، بەڵام چ کارێک!! ئەوکاتەى کە دەتوانرا بەیەکەوە لەگەڵ قوتابییەکاندا بۆ پێشکەوتنى مێشک و دەروونیان ببرێتە سەر لەکیس دەچێت و بەمە هەموو کاتەکە بەفێڕۆ دەڕوات و کە کاتیش بەفێڕۆ چوو، ئیتر دەبێت ماناى ژیان چى بێت؟

مامۆستایەک بۆى گێڕامەوە: دەرسێکم هەبوو لە پۆڵى یەکەم لەنیو کاتژمێرى یەکەمدا پیلانمان داناو لە دە دەقیقەى دواییدا وانەمان هەبوو، ئەمە چۆن بوو، مامۆستاى پۆلێک داواى لێکردم کە دەرسێک بچمە لاى قوتابییەکانى پۆڵەکەى ئەو و پێشتر لە منداڵەکانى پرسى بوو: ئایا بەوە ڕازین کە بچمە لایان، ئیتر من چووم بۆ پۆلەکەیان، بەڵام چى بکەین؟ پرسیارم لە منداڵەکان کرد. منداڵەکان وتیان : چى هەیە بیکەین؟ منیش وتم ، کەواتە با لە پێشدا بزانین چى بکەین، پێشنیارى یەکەم: منداڵێک وتى هاروهاجى بەسەرو سیماى قوتابییەکەدا وا دیاربوو کە زۆر سەرى سووڕما کاتێک بە خەتێکى ڕێکوپێک پێشنیارەکەى ئەوم لەسەر تەختەڕەشەکە نووسى. پێشنیارى دووەم، قوتابییەکى تر وتى: تۆ حکایەتێکمان بۆ بخوێنەرەوە، ئێمەش دوایى ڕەسمى دەکەین، ئەم پێشنیارەشم، وەکو پێشنیارى پێشوو لەسەر تەختەڕەشەکە نووسى پێشنیارى تر: لە بازنەیەکەدا دادەنیشین و قسە دەکەین، ئەم پیشنیارەشم نووسى، پێشنیارى تر!! کەس پێشنیارى نەبوو. ئیتر کاتى ئەوە هات کە دەنگ بدەین و بۆم باسکردن ئەمە لەوە دەچێت دایک و باوک لە کۆبوونەوەدا دەیکەن و وشەى کۆبوونەوەم لەسەر تەختەڕەشەکە نووسى و بۆم باسکردن ئەمە لەوە دەچێت، کە لەپەرلەمان دادەنیشن و دەنگ دەدەن، وشەى دەنگدام نووسى، ئیتر کاتى ئەوە هات کە دەنگەکان بژمێردرێن و باسى ئەوەم بۆ کردن کە هەر کەسەى هەقى هەیە یەک دەنگ بدات و وشەى (دەنگ)م نووسى، بەو مانایەى کە هەر قوتابییەک بۆى هەیە یەکجار دەست بەرز بکاتەوە. لەمەوە فێرى دەنگ ژماردن بوون و دوو دەنگژمێرمان هەڵبژارد تا دەنگەکان بژمێرن و لێپرسراوى ئەم کارە بن. هەر یەکە لە پێشنیارەکان چەند دەنگێکى وەرگرت، هاروهاجى: 4 دەنگى وەرگرت، ئەو پێشنیارەى، کە زۆرترین دەنگى وەرگرت، ئەو پێشنیارە بوو، کە دەڵێت: تۆ حیکایەتێکمان بۆ بخوێنەرەوە و ئێمە وێنەى دەکێشین، بەڵام ئەگەر هاروهاجى سەر بکەوتایە! چیم بکردایە! هیچ گومانێکى تێدا نییە هاروهاجیمان دەکرد، بەڵام هاروهاجى دەبێت پیلانى بۆ دابنرێ، هاروهاجى چییە و دەبێت چى بکەین؟ زۆر دڵنیام لەوەى، کە دەمانتوانى گفتوگۆیەکى بە کەڵک لەم بارەیەوە بکەین و زۆر شتى باشى لێوە فێر ببین.

ئێستا دەبوو ئەو پێشنیارە جێبەجێ بکەین، کە سەرکەوتبوو، بەڵام هەندێ لە قوتابییەکان نەیادەویست ئەمە بکەن، یەکێک لە پشنیارى ئەوەى کرد کە هەر کەسە چى دەوێت با ئەوە بکات لێرەدا باسى زۆربەو کەمایەتیمان کرد، کە چۆن لە بڕیارى دیموکراتیدا کەمایەتى دەبێت سەر بۆ بڕیارى زۆربە دانەوێنێت و نموونەم بۆ هێنانەوە، کە چۆن لەپەرلەماندا ئەم کارە دەکرێت، کە زۆرجار لە پەرلەماندا ئەنداممان هەن ڕازى نین بەو بڕیارەى، کە دەدرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەر بەگوێى بڕیارى پەرلەمان دەکەن و بەپێى بڕیارەکان کارەکان بەڕێوە دەبەن. یەکێک لە قوتابییەکان وتى : ئەى ئەوە چییە خەڵکى ماندەگرێت و کارناکات! ئیتر باسى مانگرتن و دەستوورى مانگرتنمان کرد و ئەوانەى کە مانیان گرت چەند کەسێک بوون و بۆ خۆیان دانیشتن و وەکو ئێمەیان نەکرد کە زۆربەى زۆرى پۆڵەکە بووین و دەستمان کرد بە وانەى خۆمان. منیش حیکایەتێکى کۆنم بۆ خوێندنەوە، کە ئەوەندە درێژ نەبوو بەو دە دەقیقەیەى کە مابووەوە تەواو دەبوو، کاتێک کە وانەکە تەواو بوو، سێ وێنەى جوانم پێشکەش کرا وەکو دیارى و یەکێکى تر کە تەنها لەسەر لاپەڕەکەى نووسیبووى: وەرەوە بۆ لامان ، ئەمە بوو وانەى مامۆستاکە و هەموو پەروەردەکارێک تێدەگات کە چەند وانەیەکى بەکەڵک بووە.

 

4- دەستوورو یاسا

   کاتێ منداڵ لە تەمەنى 7 – 12 ساڵیدایە، دەستورى جیاواز دێتە ژیانیەوە، ئێستا منداڵ تێدەگات بۆچى یاسا و دەستوور بۆ کۆمەڵ دانراوە، پێش حەوت ساڵى منداڵ واى دەزانى کە گەورەکان بڕیارى ئەم یاسا و دەستوورانەیان داوە کە منداڵ لە کات و شوێنى جیاوازدا دەبێت چۆن و چى بکات، لەدواى حەوت ساڵى، یاساى بەیەکەوە ژیان لەگەڵ منداڵدا دەکەوێتە کارو ئەم یاسانە دەبێت وەکو یەک ڕەچاو بکرێن چ بۆ منداڵ و چ بۆ گەورە. لەم تەمەنەدا منداڵ زیاتر ڕەخنە لە کۆمەڵ دەگرێت و پاسەوانى هەق و ڕاستییە، بەلایەوە ناڕەوایە مامۆستا لە ژوورى مامۆستایان دابنیشێ و شیرینى بخوات، لەکاتێکدا کە بە منداڵەکان دەڵێت: نابێت شیرینى بخۆن چونکە بۆ ددانتان خراپە. شتێک هەیە لەپێش تەمەنى حەوت ساڵیدا لەلاى منداڵ لە یاسا و دەستوور دەچێت ئەویش ئەوەیە منداڵ ئەو کردەوانە دووبارە دەکاتەوە، کە گەورەکان دەیکەن، ئەمە زیاتر پەیوەندى بە خۆوەوە هەیە کە منداڵان هەوڵدەدەن بەم هۆیەوە ژیانى خۆیان دابین بکەن. ئەمە یارمەتى منداڵ دەدات، کە خۆى لەشتى تازە بپارێزێت، یان خۆى لەوە بپارێزێت، کە خۆى بەپێى کات و شوێنى تازە بگۆڕێت، چونکە جیهانى منداڵ ئەوەندە شتى تازەى تێدایە منداڵ ئەگەر بەهۆى ئەم خووانەوە خۆى نەپارێزێت ناتوانێت ژیان بەسەر بەرێت. لەو یاریانەى، کە منداڵ دەیانکات بە ئاشکرا دەبینین چۆن لەنێوان تەمەنى (3- 7) و (7 – 12) ساڵاندا ، منداڵ پێشدەکەوێت ژیانى منداڵ پڕە لە یارى، کە هەر یەکە و دەستوور و یاساى خۆى هەیە. هەڵماتێن، هەلوکێن، قەڵەمردارى، فوتبۆڵێن و زۆر یارى تریش کە هەندێکیان لەگەڵ منداڵاندا تا تەمەنى گەنجێتیش دەمێننەوە و نابێت یاسا و دەستوورە تایبەتیەکانیان بگۆڕدرێن. منداڵ کە لە پێش تەمەنى حەوت ساڵیدا یاریى هەڵماتێن دەکات، دەیەوێت لاسایى هاوڕێ گەورەکانى بکاتەوەو تەنها هەندێک لە دەستوورو یاساکانى هەڵماتێن و دەزانێت و بەلایەوە گرنگ نییە کە هاوڕێکانى چى دەکەن و چۆن یارى دەکەن، هەر منداڵە و بە جۆرێکى تایبەتى یارى بۆ خۆى دەکات بەبێ ئەوەى گوێ بداتە ئەوانى تر، ئەگەر پرسیار لە منداڵێک بکەیت، لە یارییەکەدا کێ بردیەوە، لەوانیە بڵێت: من و دواییش ئەو چونکە هەڵماتێکى ئەم بەر هەڵماتێکى ئەو کەوتووەو ڕاستیش دەکات، شادمانى منداڵ لەم کاتەدا، کە هەڵماتەکەى بەر هەڵماتى هاوڕێکەى دەکەوێت سنوورى نییە، ئەمان یارى بۆ ئەوە ناکەن بەیەکەوە یارى بکەن، بۆئەوە یارى دەکەن شتێک ڕووبدات. منداڵ لە تەمەنى حەوت ساڵیەوە بەرەوژوور، بەتەواوەتى لە دەستوورى یارییەکان تێدەگات بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەهەموویان هەوڵدەدەین کە بەبێى ئەو دەستوورە بکەن، کە دەیزانن و بەپێى ئەو دەستوورەش چاودێرى یەکتر دەکەن.(کۆنترۆڵ). لێرەدا، بردنەوە و سەرکەوتن ماناى ئەوەیە لەکارێکدا سەرکەوتوویت، کە یاسا و دەستوورى خۆى هەیە، بەڵام دۆڕاندن زۆر گرانەو لەوانەیە منداڵ تووشى بۆڵەبۆڵ و سەر سەختى و دوورکەوتنەوە بکات لە یارى و هاوڕێکانى. لەبەرئەوە منداڵ هەوڵدەدات، کە لە پێشەوە دەستوورو یاساکانى یاریەکە باس بکات و فێریان ببێت، ئەمە خاڵێکى زۆر گرنگە کە منداڵ بتوانێ گفتوگۆ لەسەر دەستوورو یاساى یارى بکات و هەوڵبدات لەگەڵ هاوڕێکانیدا بۆ یەکترى ڕوونبکەنەوە، چونکە ئەمە یەکەم هەنگاوى(یارمەتى)ە، کە منداڵ دەینێت لەکۆمەڵدا، منداڵ ئەوە نییە، کە هەر یارى بکەن بەیەکەوە و بەس، بەڵکو بەیارمەتى دەستوورو یاساى یارییەکە، مەشقى ئالۆگۆڕێک دەکەن کە وردە وردە تواناى منداڵەکە بەهێزدەکات لەگەڵ کەسانێکى تردا کاربکەن بۆ ئامانجى دیاریکراو بە مانایەکى تر فێرى بەیەکەوە کارکردن دەبن. لە تەمەنى 10 – 11 ساڵیدا منداڵ تێدەگات دەستوور و یاسا شتێکە خەڵکى دەتوانن لەنێوان خۆیاندا داینێن و دەتوانن کەى ویستیان بیگۆڕن هەتاکو ئەم کاتە دەستوورو یاسا شتێکى پیرۆز بووە، کە لەلایەن خوداوە دانراوە، یا پاشا یان گەورەکان دایانناوە و نابێت بگۆردرێن، بەڵام ئیتر لێرەوە بۆچوونى منداڵ بەرامبەر بە دەستوورو یاسا دەگۆڕێت و ئەو دەستوور و یاسایانەى خۆیان دایاندەنێن دەبن بە دەستوور و یاساى ڕاستى بۆئەوەى منداڵ بگاتە ئەم بڕوایە هەر لە حەوت ساڵییەوە پێویستى بە مەشقکردن هەیە چ لە ماڵەوە و چ لە قوتابخانە پێویستە منداڵ لەو یاسایانەى ڕۆژانە لەگەڵ هاوڕێکانى و لەگەڵ ئەندامانى خێزاندا لەسەرى ڕێکدەکەون بەشدارى ئاڵوگۆڕى بیرى خۆى بکات. ئەگەر تەماشاى ژیانى منداڵ بکەین دەبینین چۆن لەم تەمەنەدا دەستوورو یاسا ژیانى منداڵەکە ڕێکدەخەن، خۆشترین ڕۆژى ئەو ڕۆژەیە، کە پۆڵەکەیان دیدەنى پۆلیسخانە دەکەن و دەست دەدات لە جلوبەرگ و چەک و دارى پۆلیسەکانەوە. ئەمە لە پۆلى یەکەم و دووەمدا بەخۆشترین دیدەنى دەژمێردرێ بۆ منداڵ و پێویستە لەم خۆشییە بێبەشیان نەکەین. چونکە لە تەمەنى پێش قوتابخانەدا منداڵ لە یاریکردنى (دزو پۆلیس) دا خۆیان دابەش دەکەن، ئەوانەى کە وریا و بەدەستن خۆیان دەکەن بە دزو ئەوانەى، کە لاکەلا و بەستەزمانن دەکرێن بە پۆلیس، بۆ نموونە: سیپان لەتەمەنى پێنج ساڵاندا، زۆرجار لە یاریکردندا لەگەڵ ئێَمە خۆى دەبێت بە پیاوە خراپەکە و منیش بە پیاوى چاک، کەچى لە تەمەنى دواى حەوت ساڵیدا ڕۆڵەکە دەگۆڕدرێ و بوون بە پۆلیس لەکاتى یارییەکەدا زۆر بە نرخترەو منداڵان شەڕى لەسەر دەکەن. لە تەمەنى (9 – 12) ساڵیدا زۆر زەحمەتە تەنها بە منداڵێک لەناو هەموو منداڵانى تردا بڵێیت، کە ئەم دەبێت چى بکات یان نەیکات. بەبێ ئەوەى گوێ بداتە ئەوانى تر. لێرەدا منداڵ دەکەوێتە بیرکردنەوەو پرسیار دەکات: بۆچى دەبێت هەر ئەم ئەمە بکات و ئەوانى تر نەیکەن؟ بۆچى (ژینۆ) بۆى هەیە بچێتە دەرەوەو من بۆم نییە؟ دەبێت باسى ژیان لەگەڵ ئەم منداڵەدا بکرێت و هەموو یاسا و دەستورەکان بخرێنە قاڵبێکەوە منداڵ دەیەوێت بزانێ، کە یاساو دەستوور بۆ هەمووانە یان نا، ئەوەى کە یاساو دەستوور بەڕێوە نەبات و سەرکێشى بکات بە ماناى ئەوەیە سەرکێشى لە هاوڕێکانى دەکات و پێویستى سەرشانى هاوڕێکانە کە چارى ئەم سەرکێشییە بکەن و ئەوەى لایداوە بیهێننەوە ژێر بارى یاسا. سزاو دادپەروەرى دوو وشەن کە منداڵ لەسەرەتاى قۆناغى 7 – 12 ساڵیدا زۆر لەگەڵیان خەریک دەبێت و منداڵ لە ڕێگاى سزاوە دەیەوێت بزانێ، کە دادپەروەرى چییەو لەم حوکمدانەیدا زۆر دڵڕەقە و تەنها یەک ڕاست و یەک درۆ هەیە و سزا دەبێت بە قەدەر گوناهەکە بێت، چاو بە چاو دان بە دان، کاتێک منداڵێک لە دار گوێزێک دەکەوێتە خوارەوەو دەکەوێتە ناو ڕووبارێک، کە بەژێر دار گوێزەکەدا دەڕوات، هاوڕێکانى دەڵێن: خەتاى خۆى بوو، بۆچى دەچێت دزى دەکات. بەهۆى سزاوە دەیانەوێت بزانن یاسا و دەستوور چییە؟ ڕەش و سپى چییە؟ بەڵام ئەگەر خۆى سزا بدرێت یاخود هاوڕێیەکى نزیکى سزا بدرێت ئەوا زۆرى پێ ناخۆشە. کاتێ کە منداڵان یان گەورەکان سەرپێچى یاسا و دەستوور دەکەن و لێى لا دەدەن، دەبێت گرنگییەکى تەواو بدرێت بەو سەرپێچى و لادانە و پێویستە باسى ئەو هەنگاوانە بکرێت کە دەبێت بنرێن بۆ دووبارەنەبوونەوەى ئەو ڕەفتارە، کاتێ کۆمەڵ یان پۆڵ ڕێککەوت لەسەرئەوەى کە لە کات و شوێنى دیاریکراودا بەیەکەوە کارێک بکەن، پێویستە هەموولایەک لە کات و شوێنى دیاریکراودا ئامادەبن و دواکەوتن لەم کارە سەرپێچییە لە یاساى کۆمەڵ و دەبێت بە دوورودرێژى لەگەڵ هەموو ئەوانەى پەیوەندییان بە مەسەلەکەوە هەیە باس بکرێت.

وشەى دادپەروەرى زیاتر لە وشەى سزا دووبارە دەبێتەوە، دادپەروەرى بە ماناى وەکو یەک بۆ هەموو لایەک دێت، سێ هەڵووژە بۆ من و سیان بۆ تۆ، بەڵام یەکێک لە هەڵووژەکانى من بچووکترە لە هى تۆ، منداڵ پێویستە باسى هەق و ناهەق بکات و بەراوردى ئەنجامى بڕیارەکانى بکات، دەبێت کات بدرێت بە منداڵ باسى ئەمدیو و ئەودیوى مەسەلەکە بکات. لە دەوروبەرى تەمەنى 12 ساڵیدا منداڵ فێرى ئەوە دەبێت، کە هەق ماناى ئەوە نییە هەموو شتێک دەبێت وەکو یەک بەش بکرێت و یەکسان بێت و تێدەگات کە زۆر شت کار دەکاتە سەر پێویستى جیاوازى هەق لە بارێکەوە بۆ بارێکى تر. وتمان منداڵ لەم تەمەنەدا دایک و باوک دەخاتە ژێر چاودێرییەوە بۆ ئەوەى بزانێت ئەمان هەقپەرستن یان نا؟ بزانێت ئەمان برا بچووکیان زیاتر خۆش دەوێت، یان نا؟ پرسیار دەکات، دایە کێت زۆرتر خۆش دەوێت؟ دایک دەڵێت : تۆ؟ بەڵام براکەى کە لەو لاوەیەو گوێى لەم وەڵامە ناهەقە دەبێت دەپرسێت: چى؟ منت خۆش ناوێت؟ با تۆشم زۆر خۆش دەوێت. بەڵام تۆ وتت ئەوت زیاتر خۆش دەوێت؟ بەڵام من هەردووکتانم زۆر خۆش دەوێت و ناتوانم دڵى خۆم بکەم بە دوو لەتەوە، منداڵەکان تێدەگەن کە شتێک هەیە لە دەسەڵاتى دایکیاندا نییەو نابێت.

 

5- یارمەتى و بەشداربوون

هەر یەکێک لە ئێمە بەشێوەیەک لە خێزانێک، کۆمەڵێک یان پۆڵیکدا بەشدارە، یاخود بڕیار دەدات کە بەشدارى لە کارێکدا بکات بۆ ماوەیەکى کورت کەواتە بەشداربوون لە کۆمەڵدا لە بچووکترین کۆمەڵەوە کە لە دوو کەس پێکهاتووە دەست پێدەکات، تا بەشداربوون لەناو گەڵان و هەموو خەڵکى سەر زەوى کە ئەمیان گەورەترین بەشداربوونە.

ئەو کۆمەڵانەى کە گرنگن بۆ منداڵى 7 – 12 ساڵان ، بریتین لە خێزان ، پۆڵ و گۆڵمەزى هاوڕێکانى.

کۆمەڵ چییە؟ کۆبوونەوەیەکە لە خەڵکى جیاواز. ئەمە پێناسەیەکى زۆر سادەو ئاسانە، چونکە کۆمەڵ لەوە زیاترە، کە لە کۆى چەند کەسێک پێکهاتبێت، کۆمەڵ پەیوەندییەکە. کۆمەڵ کەش و سرووتێکى تایبەتە، کۆمەڵ لەیەکترى چاوەڕوانکردنە، کۆمەڵ متمانەکردنە بەیەکتر، ئەمانە هەموویان بەیەکەوە کۆمەڵ دروست دەکەن و هەست و نەستى بەشداربوونى کۆمەڵ لەهەموو ڕوویەکەوە وەک نزیکى، بەشدارى یاخود لەیەکتر دوورى و ڕقەبەرایەتى هەیە بەو بارودۆخەوە کە لە کۆمەڵدا بڵاوە، لە سایەى یارمەتیدا، ئەندامانى کۆمەڵ هەست بە پشتگیرى لەیەکترى دەکەن، بەڵام لە سایەى خۆپەرستیدا ئەندامەکانى کۆمەڵ هەست بە ڕقەبەرایەتى بەرانبەر بە یەکترى دەکەن. هەموو ئەندامانى کۆمەڵ بەشدارن لە دروستکردنى ئەو بارودۆخەدا کە لەناو کۆمەڵدا هەیە، جا چ لە سایەى یارمەتیدا بێت یان لە سایەى خۆپەرستیدا. لە سایەى یارمەتیدا، ئەندامانى کۆمەڵ هەوڵدەدەن گوێ لەیەکترى بگرن، (لە شوێنێکى تردا باسى گوێگرتن دەکەین). ئەندامانى کۆمەڵ هەوڵدەدەن کە خۆیان بخەنە جێى ئەندامانى تر و ئەندامانى تر قبووڵ بکەن بەبێ ئەوەى داواى لێ بکەن کە خۆیان بگۆڕن. چونکە هەر کەسە جیاوازە لەوى تر و پێویست ناکات لە یەکترى بچن. هەر کەسێک بۆى هەیە هەڵە بکات و کەموکورتییەکانیشى قبووڵ دەکرێت.

جا ئەگەر مرۆڤ هەستى بەوە کرد کە قبووڵ دەکرێت ئیتر خۆى دەکاتەوە و ئەو گرژییەى کە لە لەش و هەست و بیریدا هەیە دەڕەوێتەوە، کاتێ کە مرۆڤ هەستى بەوە کرد کە دەوروبەرەکەى تێیدەگەن و یارمەتى دەدەن، ئیتر بۆ ئەویش ئاسانترە کە لە خەڵکى بگات  و یارمەتى خەڵکى بدات. ئەوەى کە زۆر دیارە لە کۆمەڵێکى وادا ئەوەیە کە ئەندامەکانى دەیانەوێت زیاتر بپشکنن و بەڕاستیش بەشدارى کۆمەڵەکە دەکەن، پێکەوە قسە دەکەن و هەوڵدەدەن ئەو تەنگوچەڵەمانەى دێنە سەر ڕێگایان چارەسەریان بکەن و لەجیاتى هەست بە (خۆ)کردن، هەستێکى هاوبەش دروست دەبێت لەناویاندا.

لە سایەى خۆپەرستییدا، ئەندامەکانى کۆمەڵ ئامۆژگارى یەکتر دەکەن و دەخەنە ژێر چاودێریەوە. هەڵەو کەمتەرخەم سزا دەدرێت، ئەندامەکانى ئامادەن کە هەمیشە بەرگرى لە ڕاوبۆچوونى تایبەتى خۆیان بکەن، چونکە دەزانن کە کەس نییە خۆى بۆ تێگەیشتن تەرخان بکات. لە سایەى ئەم کۆمەڵەدا زۆرجار ئەندامەکانى کۆمەڵ گۆڕەپان بەجێ دەهێڵن و خۆیان بە کارى ترەوە خەریک دەکەن یاخود دەبن بە مرۆڤى گوێنەدەر و بێهەست، یان ڕوو دەکەنە خەیاڵات و خەوى ڕۆژانە و بە کەمترین ناڕەحەتى هەڵدەچن و دەچن بە گژ دەوروپشتەکەیانداو یارمەتى و پێکەوە کارکردن زۆر گران دەبێت.

حیکایەتێکم بەناوى (ڕەشەبا و ڕۆژ) دێتەوە یاد، کە گرەو لەسەر ئەوە دەکەن کامیان دەتوانن پاڵتۆى بەرى منداڵێک بفڕێنن، ڕەشەبا هەڵدەکات و منداڵەکەش لەسەرمانا ئەوەندەى تر خۆى دەپێچێتەوە و پاڵتۆکەى لەخۆیەوە دەئاڵێنێت. بەڵام کاتێ کە ڕۆژ دەردەکەوێت، ئیتر منداڵەکە پاڵتۆکەى لەخۆى دەکاتەوەو بەدەم گۆرانی وتنەوە دەکەوێتە ڕێ و پاڵتۆکەى لەبیر دەکات.

لە کۆمەڵێکدا کە پەیوەندى نێوان ئەندامەکانى یارمەتیدەر و گەرموگوڕە، مرۆڤ واى لێدێت کە خۆى بکاتەوە و پاڵى لێبداتەوەو بێباکانە هەرچى لە دڵ دایە بۆ ئەندامەکانى ترى کۆمەڵى دەرببڕێت، بەڵام لە کۆمەڵێکى ساردو سڕو خۆپەرستدا، مرۆڤ ناچارە خۆى بخاتە ناو جلەکانیەوە و خۆى بپێچێتەوەو نەهێڵى کەس درک بە نهێنیەکانى بکات، چونکە کەس نییە گوێى لێ بگرێت و ئەویش گوێ لە کەس ناگرێت.

کاتێک کە باس لە کۆمەڵ دەکەین، زۆر ئاساییە کە باسى سەرۆک و جۆرى سەرۆکى کۆمەڵیش بکەین، لەهەموو کۆمەڵێکدا جۆرێک لە سەرۆکایەتى هەیە، جارى واش هەیە کە هەندێ کەس دەبێت بە سەرۆک کە خۆى ئەم رۆڵە دەبینیت، (بڕوانە پەرتووکى منداڵەکەت بۆ وا دەکات؟).

کاتێک کە سەرۆکایەتى بە باشترین شێوەى کار دەکاتە سەر ئەندامانى کۆمەڵ، ئەم سەرۆکایەتیە نابینین، چونکە سەرۆکیش یەکێکە لە ئەندامانى کۆمەڵەکە و بەیەکەوە هەوڵدەدەن بگەنە ئەو ئامانجانەى پێکەوە دیاریان کردووە، جا ئامانجەکان هەرچییەک بن، یارییەک بێت کە پێکەوە دەیکەن، یاخود ڕۆژێکى هەینى خۆش کە پێکەوە دەیبەنە سەر، یان شتێکى تازە کە لە پۆلدا فێرى دەبن.

لەپەیوەندى نێوان ئەندامانى کۆمەڵ و سەرۆکى کۆمەڵدا هەمووکات شێوەیەک لە متمانە بەیەکتر کردن هەیە، چونکە سەرۆکایەتى هەموو ماناى حوکمدارییە و ئەو حوکمدارییەش پەیوەندى بەجۆرى ئەو کەسەوە هەیە کە دەسەڵاتى بە دەستەوەیە، ئەمەش بەوەوە بەندە کە ئەو کەسە تا چ پلەیەک پێویستى بەوە هەیە دەسەڵاتەکەى پێشان بدات، یا بیچەسپێنێت.

جۆرێک لە سەرۆک دەیەوێت بەشێک لە دەسەڵاتى بەسەر ئەندامانى ترى کۆمەڵدا دابەش بکات، ئەمە لەشێوەى گفتوگۆى کۆمەڵەکەو چۆنیەتى باسکردنى مەسەلە گرنگەکانى نێو کۆمەڵدا دەردەکەوێت، کە چۆن سەرۆک سوورە لەسەر ئەوەى هەموو ئەندامانى کۆمەڵەکە لە بەڕێوەچوونى کارەکانى نێو کۆمەڵدا بەشداربن، چۆن پێشنیارەکان دەخاتە بەردەم، بەبێ ئەوەى هەوڵبدات کار بکاتە سەر ئەندامانى کۆمەڵ کە لایەنى پێشنیارێک بگرن یان نەگرن، چۆن سەرۆک کاتێکى تەواو تەرخان دەکات بۆ گفتوگۆ و گوێگرتن لەهەموو ئەندامانى کۆمەڵەکە، چۆن ئەندامانى کۆمەڵ دەتوانن بەسەربەستى دەنگى خۆیان بدەن بەبێ ئەوەى گوێ بدەنە ئەوەى لە قوتابخانە مامۆستاو بەڕێوەبەر بڕیار بۆ قوتابییەکان دەدەن، لە جیاتى ئەوەى بەبەشداربوونى قوتابییەکان بڕیاربدەن.

لە تەمەنى 5 – 7 ساڵاندا منداڵ پێویستى بە کەسێک هەیە لە هەندێ شوێن و کاتدا بڕیارى بۆ بدات، یاخود پلانى ژیانى ڕۆژانەى بۆ داڕێژێت، بەڵام لەگەڵ تەمەنى حەوت ساڵیدا ئیتر پێویست نییە دایک و باوک و مامۆستا ئەم دەسەڵاتە بە تەنها بەکاربهێنن و دەبێت هەوڵبدەن منداڵەکە بەشدارى بڕیارەکان بکات. جا ئەو بریارانە لەبارەى هەرچییەکەوە بێت جارى وا هەیە هەندێ بڕیار لە کەسانێکى سەروو ئێمەوە دراوەو بڕیارەکە تەنها بە ئێمە ناگۆڕدرێت، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا دەبێت دانیشین و لێى بکۆڵینەوە و چاکەو خراپەى بڕیارەکە لەگەڵ یەکترو لەگەڵ ئەو منداڵانەدا باس بکەین کە لە بەڕێوەبردنى بڕیارەکەدا بەشدارن، چونکە ئەگەر نەشتوانین بڕیارەکە بگۆڕین دەبێت هەست و بیرى خۆمان بەرانبەر بە بڕیارەکە دەربڕین و بگەینە ئەو ئەنجامەى کە بۆمان ڕوون دەبێتەوە بۆ بڕیارەکە وا دراوە. ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە خۆت دەخەیتە شوێنى کەسێکى ترەوە تا لێت ڕوون بێت ئەوانەى بریارەکەیان داوە چۆنیان بیرکردۆتەوە. لەم تەمەنەى منداڵدا کە پێى دەوترێ: ( تەمەنى بوون بە مرۆڤێکى کۆمەڵایەتى)بەشداریى لێکۆڵێنەوەو گفتوگۆى گەورەکان زۆر گرنگە.

لەم تەمەنەدا منداڵ گەورەیەکى بچکۆڵەیە و ئەگەر دایک و باوک و مامۆستا و کەسانى دەوروبەرى هەموو بڕیارێکى بۆ بدەن، ئەوا وا لە منداڵەکە دەکەن لە پێشکەوتن و سەربەستى خۆى دوا بکەوێت و ببێت بە منداڵێکى سەرشۆڕ بۆ هەموو بڕیارێک یاخود ببێت بە منداڵێکى شەڕانى و هاروهاج.

ئێستا لەوانەیە کەسێک بڵێت: منداڵ پێویستى بە سنوورى دیاریکراو هەیە و نابێت بڕیارى هەموو شتێک بدات، یاخود منداڵ لەکوێ لەم شتانە تێدەگات! ئەم سنووردانانە بەهۆى زۆردارێتى دایک و باوک و گەورەکانەوە دانراوە دادەنرێت و ئەمە جیاوازە لەوەى کە سنوورى دیاریکراو بۆ منداڵ دابنرێت کە چى بۆ هەیە و چى بۆ نییە، نەک تەنها ئەمە بەڵکو زۆر زیانبەخشیشە بۆ منداڵ کە گەورەکان بەرپرسیارێتى خۆیان فەرامۆش بکەن و گوێ نەدەن بەوەى منداڵ چۆن سنوورى دیاریکراوى خۆى بەجێ دەهێڵێت و سەرپێچى لە سنوورە دیاریکراوەکان دەکات. چونکە منداڵ لەهەموو پشکنێنێکدا بۆ دۆزینەوەى خۆى دەیەوێت بزانێت گەورەکان کێن و چەند توانایان هەیە و چەند دەزانن، ئەویش لەڕێى پێوانى خۆى بە گەورەکانەوە دەتوانێت بزانێت کە (خۆى) کێیە و چى دەتوانێت بکات.

گەورەکان دەتوانن دەسەڵاتى خۆیان بەکاربهێنن و بۆ نموونە بە منداڵ بڵێن: نابێت جگەرە بکێشێت، بەڵام هەرگیز ناتوانن ڕێگا لە منداڵ بگرن، کە بەدزیەوە جگەرە نەکێشێت، لەگەڵ ئەمەشدا دایک و باوک نابێت ڕێگاى ئەوەى بدەن، کە منداڵەکە جگەرە بکێشێت، بەڵام بریارى جگەرە کێشان یان نەکێشان تەنها لە دەستى منداڵەکە خۆیدایە و دایک و باوک ناتوانن ئەم بڕیارەى بۆ بدەن، جا باشتر وایە کە دایک و باوک خۆیان ببن بە نموونە بۆ منداڵەکەیان لەپێشدا خۆیان واز لە جگەرە کێشان بهێنن، یاخود لەگەڵ منداڵەکەیان قسە بکەن و پێى بڵێن کە : ئەو لەوە جوانترو باشترە، کە سییەکانى خۆى بە دووکەڵى جگەرە بسووتێنێ. لەم کاتەدا هیواى دایک و باوک زۆرترە بەوەى کە منداڵەکەیان بە گوێیان بکات، چونکە لێرەدا بڕیارەکە ئەدرێتە دەست منداڵەکە خۆى  بۆى ڕووندەبێتەوە کە ئەو مرۆڤێکەو خۆى دەتوانێت بڕیارى خۆى بدات و کەس بۆى نییە لە برى ئەو بڕیار بدات، هەموو ئەمانە پێکەوە ئەنجامێکى باشترى هەیە بۆ پێشکەوتنى مێشک و دەروونى منداڵەکە لە هەڕەشەى گەورەکان.

لە جیهانى قوتابخانەدا زۆر نموونە هەن بۆئەوەى گەورەکان بڕیار بۆ قوتابییەکان دەدەن، لەکاتێکدا کە بڕیارەکان ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە قوتابییەکانەوە هەیە و باشتر و ڕاستتر ئەوەیە، کە گەورەکان لەگەڵ قوتابییەکاندا باسیان بکەن و داواى بەشدارى ئەوان لە بریارەکاندا بکەن، ئەگەرنا ژیانى قوتابخانە دەبێت بە ژیانى قسەو قسەلۆک و لە پاشملە قسەکردن و هەریەک لە مامۆستاو قوتابیان هەوڵدەدەن سنوورى دەسەڵاتى خۆیان بپارێزن و قوتابخانە دەکرێت بە دوو بەشى لەگەڵ یەکتردا نەگونجاو دژ بەیەک لەوە دەردەچێت، کە شوێنى ڕەزامەندى هەموولایەک بێت و نابێتە شوێنێک بۆ پەروەردەکردنى منداڵ بۆ فێربوونى ژیانێکى دیموکراتى و دروستکردنى مرۆڤى سەربەست.

 

6 سەربەستى و ڕزگاربوون:

دایک و باوک زۆرجار دڵگران دەبن، کە کوڕەکەیان یان کچەکەیان کە گەورە بووە و لە تەمەنى 13- 14 ساڵاندایە، دەچێتە دەرەوە و ئەوان نازانن چى دەکات و چى ناکات. ئەوەندە دەزانن، کە منداڵەکەیان هەرچى دەکات سەرپێچییە بۆ قسەکانى ئەوان، لەوە دەترسن منداڵەکەیان لەگەڵ کەسانێکدا هەڵسوکەوت بکات کە تووشى خراپەى بکەن، ئەم ڕەفتارەى منداڵ، کە لە تەمەنى باڵقبووندایە پێى دەوترێ (خۆ ڕزگارکردن لە تەوقى گەورەکان) ئەم ڕەفتارە زۆر زووتر لەوەوپێش دەستى پێکردووە، لەڕاستیدا لە دەورووبەرى تەمەنى حەوت ساڵاندا دەست پێدەکات و بەردەوام دەبێت لەگەڵ هەموو ژیانى گەنجایەتیدا، بەڵام ئەوەى جیاوازە ئەوەیە، منداڵ لەم تەمەنەدا دەتوانێت بەهۆى هێزى بازوو و مێشکیەوە بەرامبەر بە گەورەکان ڕاوەستێ و وەڵامى پرسیارەکانیان بداتەوەو ناڕەزایى خۆى دەربڕێ. لەم کاتەدا دەبێت گەورەکان سەرى خۆیان بەوەوە نەیەشێنن، کە منداڵەکانیان شەڕ دەکەن و هاوڕێى خراپ هەڵدەبژێرن، چونکە هەڵبژاردن یەکێکە لەو کارە سەربەستانەى، کە مرۆڤ دەیکات و بە تەنها خۆى لە کارکردن یان نەکردنى بەرپرسیارە، جا ئەگەر منداڵ لەوەوپێش ئامادەکرابێت بۆ ئەم هەڵبژاردنە، ئیتر نە پێویست بە ترس دەکات و نە بە شەونخوونیى دایک و باوک.

وەکو وتمان مەشقکردن بۆ بوون بە مرۆڤى ئازاد و سەربەست کارێکە هەر لە تەمەنى سێ ساڵییەوە دەست پێدەکات و منداڵ هەر لەسەرەتاى ئەم قۆناغەوە خۆى هەوڵى بۆ دەدات. جا باوکایەتى و دایکایەتى لەم تەمەنەدا زۆر زەحمەتترە وەک لە قۆناغى باڵقبوون.

لەم تەمەنەدا منداڵ هەوڵى خۆ ڕزگارکردن دەدات لە تەوقى خێزان و زۆرجار دەیەوێت بە تەنها سەرى خۆى هەڵگرێ و بڕوات و لە شوێنێکى تر بژى کە زۆر باشترە، لەبەرئەوە زۆرجار لە ماڵەوە کارەسات دروست دەکات و بیانوو دەگرێت، جا لێرەدا ڕۆڵى گەورەکان دێتە پێشەوە، یان ئەوەتا گوێ لە منداڵەکەیان دەگرن و ڕێگاى دەدەن، کە هەست و نەستى خۆى دەربڕێ بەبێ ئەوەى هەڕەشەى لێ بکرێ و سزاى بدرێت. ئەمەش دەبێت بەهۆى ئەوەى، کە لە خۆشەویستى ئەوان تێ بگات و هەست بەوە بکات ناتوانێت بەتەنها بژى و بەهەرشێوەیەک بێت بیانووى ئەوە دەهێنێتەوە کە گەورەکان بەجێ نەهێڵێت و لە ماڵەوە دەمێنێتەوە. یاخود سزاى منداڵەکە دەدەن و بۆ هەموو ژیانى داخى دەکەن، چونکە ئەمە یەکێکە لەو ڕێگایانەى منداڵ دەیگرێتەبەر بۆ تاقیکردنەوەى گەورەکان و دەستکەوتنى وەڵام بۆ ئەم پرسیارانەى، کە لە مێشکدا هەن. ئەگەر پیاو چاوى خۆى دانەخا و بە وریاییەوە سەیرى شەڕو ئاژاوەى منداڵ بکات، دەبینێت کە ئەم ڕەفتارە بریتییە لە دوو شت:

یەکەم: منداڵ دەیەوێت خۆى ڕزگار بکات و داواى سەربەستى دەکات.

دووەم: هەتاکو ئێستاش دەترسێت و پێویستى بە یارمەتى و کۆمەک هەیە.

ئەم دوو پێویستیە، کە دژى یەکن، بە ئاشکرا لەم تەمەنەدا دەردەکەون و هیچ کاتێک منداڵ ئەوەندە ئەم قۆناغەى تەمەنى ترسنۆک نییە، تەنانەت دەتوانین بڵێین منداڵ لە سێبەرى خۆشى دەترسێت.

وەکو مرۆڤێک پێویستمان بەوەیە کە بوێرین لێپرسراوى ژیانى خۆمان بین، پێویستمان بەوەیە لێپرسراوى هێنانەدى ئامانجەکانمان بین، پێویستمان بەوەیە تێ بگەین چى باش و چى خراپە بۆمان. پێویستمان بەوەیە لەنێوان باش و خراپدا هەڵبژێرین و لە خراپەکانى دوور بکەوینەوە. ئەمەیە پێشکەوتن ئەم پێشکەوتنە لەهەموو ژیانى مرۆڤدا بەردەوامە، وەستان لە پێشکەوتن لە ڕاستیدا ماناى دواکەوتنە. ئەمە ماناى ئەوەیە هەمیشە دەبێت هەوڵى بەرەوپێشچوون بدەین، کە ئەم کارەش دوایى نایەت. زاخاوى مێشکى خۆمان بدەینەوە بە زانستى تازە و بەبیرى تازەو جیاواز بۆئەوەى بتوانین هەستەکانمان دەربرین. ئەمە ماناى ئەوەیە هەمیشە پێویستمان بەوە هەیە، کە لەگەڵ خۆمان و سەربەستى خۆمان کار بکەین و ئەمەش کارێکى سەختە و پێویستى بە کارکردنى بێسنوور و لە خۆبووردن هەیە و زۆرجار هێندە گرانە، کە دەمانەوێت وازى لێ بهێنین و هۆى سەیرو لەبار دەدۆزینەوەى بۆئەوەى بیانوو بۆ ئەو وازلێهێنانە بدۆزینەوە. لەڕاستیدا مرۆڤ لە دۆزینەوەى ئەم بیانووانەدا کارامەیە و زۆربەى کات وا دەبێت کە پیاو خەتاى ژن دەگرێت و ژن خەتاى پیاو و منداڵ خەتاى باوک و باوک خەتاى بارى ئابوورى و تەندروستى خۆى و نەبوونى کەرەسە و مامۆستا خەتاى کات و بەرنامەى قوتابخانەو دواکەوتووى قوتابیان دەگرێت.

لە کۆمەڵێکدا کە هەوڵوتەقەلاى منداڵ بۆ سەربەخۆیى دەستى بەسەردا بگیرێت. منداڵى لاتەریکبوو دروست دەبێت، کەسێک هەبێت لەسەرم بکاتەوە، شەڕم بۆ بکات، قسەم بۆ بکات، خواردنم بۆ ئامادە بکات و جلم بکاتە بەر و تەنگوچەلەمەکانم بۆ چارەسەر بکات، بۆ هیچ بکەم؟ ئایا خۆش نییە، کە هەموو شتێکم بۆ ئامادەکرابێت؟ بەڵام ئەى دوایى چى ڕوو دەدات؟ چى لە منداڵەکە دێت کاتێک کە شتێکى بۆ جێبەجێ ناکرێت؟ ئایا دەتوانێ پارێزگارى لە خۆى بکات؟ دەتوانێت لەناو کۆمەڵدا قسەى خۆى بەرێتە سەر؟ دەتوانێ بەرەنگارى تەنگوچەڵەمەکانى ژیان بێتەوە؟ بێگومان ئەمانە لەهەمووماندا ئاشکراو ڕوونە و کەسیشمان نییە دان بەوەدا بنێت، کە بەوجۆرە هەڵسوکەوت دەکەین، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەموویان دەکەین و کردوومانە، قسە بۆ منداڵ دەکەین و قسەى پێ دەبرین، کە شەڕى بوو ڕادەکەین لەسەرى دەکەینەوە ئەوەندە لەسەرى ڕاناوەستین، کە خۆى بەپێى بیرو زانیارى خۆى لە مەسەلەکان وردببێتەوە و کارەکە چارەسەر بکات و وەڵامى خۆى بدۆزێتەوە. تێى دەگەیەنین کە 2+ 2 ئەکاتە 4 و لە پاش نەختێک پرسیارى لێ دەکەینەوە کە 2+2 دەکاتە چەند؟ ئەمە وەکو ئەوە وایە، پێى بڵێیت کە تۆ ئەوەندە گێلیت من ئەبێت بزانم تێگەیشتووى یا نا ! ئەوە دەگەیەنێت کە تۆ مرۆڤێکى سەربەست نیت و ئەوەندە بە دەسەڵات نیت، بۆیە دەبێت من خێرا بێم و لەسەرت بکەمەوە ، تۆ پێویست ناکات قسەکەت تەواو بکەیت، من ئەوەندە ئاقڵم دەزانم تۆ دەڵێیت چى.

ئایا بیرت لەوە کردۆتەوە کەچى دەبێت ئەگەر واز بێنیت منداڵەکان نەختێ لەسەر یارییەک شەڕ بکەن و تۆ خۆتیان تێ هەڵنەقورتێنى؟ ئایا یەکترى دەخۆن؟ ئایا چاوى یەکترى دەردەهێنن؟ ئەگەر زانیت ئەمانە دەکەن، ئەوا وەک پەروەردەکارێک دەبێت لە بروسکە خێراتر بیت و ڕێگایان نەدەیت ئازارى یەکتر بدەن، ئەگینا تۆ هیچ جێگایەکت لەناویاندا نییەو ئەوان خۆیان شەڕى سەربەستى و ڕزگاربوونى کەسایەتیى خۆیان دەکەن، خۆیان فێر دەکەن تەنگوچەڵەمەکانیان چارەسەربکەن، خۆیان فێر دەکەن لەگەڵ یەکتردا بژین، خۆیان فێرى دەکەن لەسەر چۆنێتى چارەسەرکردنى گرفتەکانیان ڕێک بکەون و فێر دەبن بزانن چى ڕاستە و چى چەوتە، جا تۆ بۆ بە خۆ تێهەڵقورتاندن و بە چەند قسەیەک دەتەوێت ئاژاوەکە نەهێڵیت. تا ماوەیەکى زۆریش وام دەگێڕایەوە کە باوکم ئەوەندە کەساتییەکى بەهێزى هەبوو هەر کە دەهاتەوە ماڵەوە ئیتر ئەگەر لەپێش ئەوەشدا ئاژاوەیەک هەبووبێت لەنێوانماندا ئیتر بە هاتنە ژوورەوەى ئەو ئاژاوەکە چارەسەر دەبوو. تەنها هاتنى ئەو بەس بوو، بەڵام لەراستیدا تەنگوچەڵەمەکە هەر دەماو بە چارەسەر نەکراوى دەمایەوە لەناو خێزانەکەدا، ئەمە ژیانى ڕۆژانەى هەموو خێزانێکە لەژێر سایەى ڕژێمى فیوداڵیدا کاتێ کە ئاغا و بەگ دیارە. تەنگوچەڵەمە نامێنێت و خەڵکى لەبەرچاوى ئەو و لە ترسى ئەوەى نەبا تووڕە بێت، هەموو تەنگوچەڵەمەکانیان دەکەن بەژێر لێوەوەو لەوێدا کۆدەبێتەوە تا ڕۆژێ لەڕۆژان مرۆڤ لەوێ نامێنێ و هەوڵدەدات بە تەنها بژى، ئەوسا ئەوەندە ئاسان نییە، کە ژیانێکى سەربەست بژى و ناچار دەبێت لەژێر سایەى هەمان دەسەڵاتدا خۆى ببینێتەوە و بەهەمانشێوە نایەوێت هیچ لە بارەى تەنگوچەڵەمەى ماڵەوە بزانێت و بەلایەوە ئەوە گرنگ دەبێت کاتێک هاتەوە ماڵەوە ماڵەکە ئاژاوەى تێدا نەبێت. کاتێک قوتابییەک لە پۆلى شەشەمدا لە شوێنى خۆى هەڵسا بۆئەوەى بێت بۆلاى مێزى مامۆستاکەو قەڵەمەکەى دا بدات، یەکێک لە قوتابییەکان قاچى درێژکردو نەیهێشت بڕوا و ڕێگاى پێگرت.

قوتابییەکە لە شوێنى خۆى ڕاوەستا و تەماشاى مامۆستاى کرد، بەڵام مامۆستا هیچى نەوت و خۆى لەم کارە هەڵنەقورتاند، ئیتر قوتابییەکە ڕێگاى خۆى گۆڕى و بەلایەکى تردا ڕۆیشت، کە هەموو ڕووداوەکە تەواو بوو، ئینجا مامۆستا و قوتابییەکان پێکەوە دەستیان بە لێکۆڵینەوەى ڕووداوەکە کرد.

ئایا ڕاست بوو کە قوتابییەکە ڕێگاى خۆى گۆڕى و بە لایەکى تردا ڕۆیشت؟

ئایا ڕاست بوو کە مامۆستا قسەى دەکرد؟

ئایا قوتابییەکە هەقى بوو ئەگەر کۆڵەمستێک بکێشێ بەو قوتابییەدا کە ڕێى لێ گرتبوو؟

بیروڕاى مامۆستاکە ئەوەبوو، کە قوتابیە ڕێگرەکە بۆى نییە ئەو مافە لە قوتابییەکەى تر زەوت بکات، و مامۆستاکەش بۆى نییە ئەو مافەى کە دەڵێت مرۆڤ بۆى هەیە بەرگرى لە مافى خۆى بکات و لە قوتابییە رێلێگیراوەکە زەوت بکات، واتە ڕاست نەدەبوو ئەگەر لە برى قوتابییەکە خۆى، مامۆستاکە لەسەر مافەکەى ئەو بهاتایەتە دەنگ، چونکە ئەمە لە نرخى قوتابییەکەى دەهێنایە خوارەوە، هەروەها بە خۆتێهەڵقورتاندنى لە کارەکە واى پێشانى قوتابیە ڕێگرەکە دەدا کە ئەو (هار) ەو ئەویش هەر ئەوەى دەوێت کە دان بەوەدا بنرێت کە ئەو هارەو هاریش بە ماناى (ئازاو شەڕانى و بەهێز)دێت. بەڵام بە دەست نەخستنە ناو کارەکەوە قوتابییە ڕێگرەکە تێگەیشت کە کارەکەى ناڕەوایە و ئەوەندەش ناڕەوایە کە پێویست بەوە ناکات پێى بوترێت، لەکاتى گفتوگۆکەدا وردە وردە ڕووى قوتابییە ڕێلێگیراوەکە گەشایەوە و ڕوومەتەکانى سوور هەڵگەران و دیاربوو نەختێ هەستى بە سەربەخۆیى خۆى کردبوو و بڕیارى دابوو کە جارێکى تر ئەگەر کارێکى وا ڕووى دا زووتر فریاى خۆى بکەوێت و وا دیاربوو هەستى بەوە کردبوو کە لە کردەوەکانیدا سەربەستە.

قوتابییە ڕێگرەکەش هەستى بەوە کردبوو کە کارەکەى سوودى نەبووە و بەلاى باشدا سەرنجى هیچ کەسێکى ڕانەکێشا بوو و ئەگەر ئەم کارەى نەکردایە ئەوا ئەم هەموو قسەکردنە لە پۆلدا پێویست نەئەبوو، لە کاتێدا کە هیچ بەڵگەیەکیشى بەدەستەوە نەبوو بۆ ئەوەى پارێزگارى لە خۆى بکات.

ئەوەى رێگا دەدات بە هاروهاجییەکە تا لەسەر کارە ناڕەواکانى خۆى بەردەوام بێت کۆمەڵە، کۆمەڵە بۆى دەسەڵمێنێ کە بەڕاستى ئەم هارە. باشترین رێگا بۆ چارەسەکردنى ئەم کارە ناڕەوایانە ئەوەیە، کە هەر لە شوێنى خۆیدا بێدەنگ بکرێت و گرنگییەکى زیاد لە پێویستى پێ نەدرێت، هەروەها دەوروپشت زەرەرێکى زۆر لەو کەسانە دەدەن کە بەرگرى لە خۆیان ناکەن بەوەى کە باسیان بکات بە (ئاقڵ و شەڕنەکەر) (باش بەخێوکراو) و لەسەریان دەکەنەوە، ئەمە یارمەتییەکى خراپە، کاتێک کە ئەم (ئاقڵە) گەورە دەبێت ئیتر هیچ پەیوەندییەکى بەسەربەخۆیى خۆیەوە نەماوەو زۆرجار لە چارەسەکردنى تەنگوچەڵەمەکانى ژیانیدا خۆى بە کەسانى ترەوە دەبەستێ و ئەم مافە دەداتە دەست ئەوان کە مەسەلەکەى بۆ چارەسەربکەن.

(ئاقڵ و ژیر) وشەیەکە پەسنى کەسێکى پێدەکرێت و جوانترین وشەیە کە لە کەسێک دەنرێت، بەڵام زۆرجار لەشوێنى خۆیدا بەکار ناهێنرێت و کاتێک بەکاردەهێنرێت کە منداڵ واز لە مافێکى خۆى دێنێ و لە جیاتى (نەء) دەڵێت: (ئا)یاخود بە پێچەوانەوە.

ئاقڵ ئەوەیە، کە بەرپرسیارى ڕەفتارەکانى خۆى بێت، کاتێک کە پێویستییەکانى بۆ جێبەجێ ناکرێت و نیازەکانى سەرناگرن خەتاى کەسى تر نەگرێ، ئاقڵ ئەوەیە کە وتى : ئا مەبەستى (ئا) بێت و کە وتى : نەخێر مەبەستى (نەخێر) بێت، نەک لەبەرخاترى کەسێکى تر و بۆ ڕازیکردنى دڵى کەسێکى تر ئەوە بڵێت یان بکات کە نایەوێت بیڵێت یان بیکات.

ئاقڵ ئەوەیە کە پاسەوانى مافەکانى خۆى بێت و دەستبەرداریان نەبێـت.

گەڕان بەدواى سەربەخۆییدا خۆى لەخۆیدا ئامانجێک نییە، ئەم گۆڕانە وەکو وتمان لەهەموو قۆناغەکانى ژیانماندا لەگەڵماندایە و هەمووکات بەرەو ئامانجێکى تازە دەڕوات، ئەمە ماناى ئەوەیە کە گۆڕان ڕوو دەدات و گەیشتن بە ئامانجەکە ماناى گۆڕانە. گۆڕانیش ماناى ئەوەیە ئەو ئاسایشەى لە ژیانى ئێستادا هەتە بە جێى بهێڵیت، چونکە دەتەوێت بیگۆڕى بۆ باشتر، ئەمە ماناى ئەوەیە کە ترسناکى و خەتەریات دێتە ڕێگات و لەم رێگا تازەیەدا تووشى شەونخونى و زەحمەت دەبێت، جا ئەگەر بەرگەى ئەم ژیانە پڕ لە گۆڕانانە بگریت، ئەوا دەتوانێت بەرگەى ژیانیش بگریت و بەرەوپێشى بەریت.

 

7- دیالۆگ

چۆن ئەم بیرە دوو سەرییە بهێنینە دى؟ چۆن قسەکردن، ئەو ڕێزگرتنە دوو سەرییە، بڕیاردان و یارمەتیدان دوا شێوەى خۆى وەربگرێ؟ چۆن دەگەین بە بڕیارێک کە هەموو لایەک ڕازى بکات؟ چۆن کەسێک هەم لەبەرچاوى خۆى گرنگ دەبێت و هەم لە پێش چاوى خەڵکى تریش؟ چۆن لە هەستى ئەو منداڵانە دەگەین کە ناتوانن هەست و نەستى خۆیان دەرببڕن؟

کەرەسەى گەیشتن بەم ئەنجامانە بە (دیالۆگ )قسەکردن لەگەڵ کەسانى تر، ناو ئەبرێت کاتێک کەسێک گوێ لە یەکێکى تر دەگرێت و ڕێگاى دەدات و کاتى خۆى بۆ تەرخان دەکات تا بتوانێت هەست و نەستى خۆى دەرببڕێت کەواى لێدەکات بە هاوبەشى لەگەڵ کەسانى تردا بژى، دیالۆگێک ئەنجام دەدات، گوێگرتن هونەرێکى باڵایە و وشە دۆزینەوەش بۆ دەربرینى هەست و نەستى بە شێوەیەکى ڕاست و دروست و لەجێى خۆیدا، ئەم دوو شتە دەبن بەهۆى پێگەیشتن و کامڵبوون لە قسەکردندا و خۆیان لە دیالۆگدا دەبیننەوە.

لە دیالۆگێکى زیندوودا ناتوانین چاو لە هەست و نەست بنوقێنێن. هەست و نەست خێرا دێنە پێشەوەو خۆیان لە دەربڕینەکاندا پێشان دەدەن، کاتێک خاوەنەکەیان دەزانێت کە کەسێک هەیە گوێیان لێدەگرێت. بەشداربووانى دیالۆگ وا بیر دەکەنەوە: ئاخۆ کەسێک هەیە کە بەشدارى لە خۆشى و ناخۆشیدا بکات، کەسێک هەیە کە بتوانێت جێى متمانە بێت و بتوانێت ڕازى دڵى بۆ دەربڕى، ئەگەر نەبێت ئەوکات مرۆڤ بە ناچارى دەچێتەوە نێو خۆى و تاریکایى نێو دڵى دەکات بە پەناگا و لێى نایەتە دەرەوە.

مرۆڤى ئەم سەردەمە لەبەر سەرقاڵى و لەبەرئەوەى فێرکراوە ناتوانێت بە ئاسانى هەستەکانى خۆى بۆ هەموو کەسێک دەربڕێت، زۆربەى جار لەبەر تێنەگەیشتنى دەورووبەرەکەى ناچارە هەستەکانى خۆى بشارێـتەوە و پەنهانیان بدات، ئەگەر لە کەسێک بپرسێت چۆنى؟ هەر زوو وەڵام دەداتەوە و دەڵێت: باشم، لەوانەیە واش نەبێت. هۆیەکەش ئەوەیە کە یەکەم: دەزانێت کە ئەوى تر کاتى نییە گوێى لێ بگرێـت و دووەم: دڵنیاش نییە لەوەى کە ئەوى تر بەشدارى هەست و نەستەکانى دەکات و ئەم نادڵنیاییەش یەکێکە لەو هەستانەى کە دەستمان لەسەردا گرتووە، هەروەک چۆن دەستمان بەسەر زۆر هەستى وەک ڕەشبینى، سەرلێشواوى بە ئامانج نەگەیشتن، خۆشى، هیوا، ئامانج و زەوق و حەزلێکردن و زۆر هەستى تردا گرتووە، جارى وا هەیە پێکەوە دا دەنیشین دەتوانین باسى ئاوو هەواو بارى ئابوورى و ڕامیارى و زۆر شتى تر بکەین و بەبێ ئەوەى بهێڵین لە هەستە ڕاستەقینەکانى دەروونمان نزیک ببینەوە، هەرچەندە زۆرجار هەستەکانمان وەک هەورە تریشقە لە پشتى قسەکانەوە، کاتێک لەگەڵ کەسێکدا قسەدەکەین کە لێى دڵنیا نین، دیارن و لەم کاتانەدا زمانمان تێکەڵوپێکەڵ دەبێت و ناخوازین لە هەستە ڕاستەقینەکانمان نزیک بینەوە.

لە دیالۆگدا پێویستمان بە دڵنیابوون هەیە و دڵنیابوونیش ئەوکاتە دەردەکەوێت کە دەزانین کەسێک گوێمان لێدەگرێت، یان هەوڵدەدات لێمان تێبگات و قسەکانمان شى دەکاتەوە، لەیەکتر تێگەیشتن و شیکردنەوەى قسەکانیش لە ئەنجامى گوێگرتنەوە دێن و گوێگرتن هونەرە جا بابزانین چۆن گوێ دەگرین. کاتێک گرفتێک لەنێوان دوولا ڕوو دەدات و لایەکیان دەیەوێت باس لە گرفتەکە بکات بەوەى کە بەناهەق و ناڕەوا حکمى بەسەردا دراوەو گلەیى لە بەختى خۆى دەکات، زۆرجار هۆى گلەییکردنەکە ئەوە نییە کە باسى دەکرێت و هۆى تر هەیە کە ئەم تووڕە بووەو دەیەوێت ئەم ناهەقیە روون بکاتەوە، با بڵێین کە منداڵەکەت تووڕە بووە لەبەرئەوەى کە نەتهێشتووە ئەمشەو لەگەڵ هاوڕێکانیدا بچێتە دەرەوە و دەڵێت : هەموو کەسێک بۆى هەیە بچێتە دەرەوە، من نەبێت. دایک یان باوک لێرەدا لەنێوان دوو وەڵامدانەوەدان، یان ئەوەیە کە هۆ بۆ ئەو گرفتە دەدۆزنەوە و دەڵێن : کە هیچ کەسێکى تر بۆى نییە بە شەو بچێتە دەرەوە و لێرەدا دیالۆگەکە دادەخرێت و ئیتر جێگاى قسەکردن و لێدوان نامێنێت و ئەم ڕێگایەش کە زۆرجار بەکاردەهێنرێت لەلایەن دایک و باوک و مامۆستاوە دەبێت بەهۆى ئەوەى کە هیچ لایەک لە ڕاستى گرفتەکە نەگەن.

یان ئەوەیە کە دیالۆگ دروست دەبێت، ئەویش بەوەى هەوڵبدەن هەست و نەستى منداڵەکە بزانن و جارێکى تر پرسیارى لێ بکەن کە بۆچى وا هەست دەکات کە تەنها ئەو بۆى نییە بچێتە دەرەوە، لەوانەیە منداڵەکەت بڵێ: نەخێر هەر منم کە بۆم نییە بچمە دەرەوە، لەم وەڵامەدا دایک یان باوک دەتوانێت هەستى منداڵەکە بزانێت کە هەست بە تەنهایى دەکات و دەتوانێت لێى بپرسێت کە بۆچى ئەم هەستەى هەیە؟ لێرەدا بۆ دایک یان باوک، کە هیچ شتێکى لە هەستى خۆى نەخستۆتە سەر هەستى منداڵەکە و تەنها هەوڵى داوە لە هەستى منداڵەکە بگات، بۆى دەردەکەوێت کە شەڕکردنى منداڵەکە لەبەرئەوەیە کە دەترسێ بەبێ هاوڕێ بمێنێتەوە و هاوڕێکانى لێى زویر ببن ئەگەر ئەم لەگەڵیان نەچێتە دەرەوە، ئەمە پێى دەوترێ گوێگرگتنى ئەکتیڤ، کە زۆرجار هەر ئەم گوێگرتنە دەبێت بە چارەسەر بۆ گرفتەکە، چونکە ئەوەى منداڵەکە دەیەوێت ئەوەیە کە هەست و نەستى خۆى دەرببڕێ و بزانێت کەسێک هەیە کە گوێى لێدەگرێت. جا ئیتر چۆن منداڵەکە چارى ئەم ترسەى خۆى دەکات لە هەڵبژاردنى هاوڕێدا پێویست ناکات دایک و باوک خۆیان پێوە خەریک بکەن و دەبێت واز بهێنن منداڵەکە بۆ خۆى چارى بکات و ئەو سەربەخۆییەى لێ نەسێنێتەوە و بڕواى پێ بکەن کە تواناى هەیە گرفتەکانى خۆى چارەسەربکات.

گودرون سبێتز دەڵێت :" هەمووکات نیو هەنگاو خۆت لە دواى منداڵەکەتەوە ڕاگرە، ئەوەندە بێت کە بتوانێت منداڵەکەت بگریتەوە کە خەریک بوو بکەوێت، بەڵام هەرگیز لە پێشیەوە مەڕۆ منداڵەکە خۆى ڕٍێگا دەزانێت."

جۆرێکى تر لە دیالۆگ لەمجۆرەیە:

-                ئیمڕۆ لە قوتابخانە چۆن بوویت؟

-                باش

-                چیتان کرد؟

-                هیچ

یاخود

-                لە کوێ بوویت؟

-                لە دەرەوە.

زۆرجار منداڵ هەستێکى تەواوى هەیە، کە ئەمە دیالۆگ نییەو لێپرسینەوەیە ، لەبەرئەوە زووزوو باسەکە ببڕێتەوەو خۆى لێ ڕزگار بکات، بەڵام خۆ ئەگەر منداڵەکە هەستى بەوە کرد کە ڕاستەو دایک و باوکى دەیانەوێت بەڕاستى بزانن چۆن ڕۆژەکەى لە قوتابخانە بەسەربردووە، ئەوا ئەویش زیاتر دڵى خۆى بۆیان دەکاتەوەو باسى ڕۆژەکەى خۆى دەکات.

زۆرجار دەبینین کە دایک و باوک زۆریان بەلاوە زەحمەتە لەگەڵ منداڵەکەى خۆیاندا دیالۆگێک دروست بکەن و بەڕاستى بکەونە قسەکردن لەگەڵیدا، کەچى لەگەڵ منداڵە هاوڕێ و خزم و دراوسێیەکاندا زۆر بە ئاسانى قسە دەکەن و گوێگرێکى باشیشن.

ئەمە زۆرجار ئەگەرێتەوە بۆ ئەوەى کە منداڵەکەى خۆت بەبەشێک لە خۆت دەزانیت و بە ئاسانى تێکەڵى دەکەیت لەگەڵ خۆتداو ئەمەش لەبەر کەم مەشقکردن لەوەى کە خۆت بە مرۆڤێکى گرنگ بزانیت و هەست و نەستیت بەشێکى گرنگ، و کەسانى تر و هەست و نەستیان بەشێکى گرنگ و جیاواز لە هەست و نەستى خۆت بزانێت، لەبەر ئەوە زۆر ئاسانە کە هەست و نەستى منداڵەکەش بە شتێکى ناگرنگ بزانیت و تێکەڵى بکەیت لەگەڵ هەست و نەستى خۆت، بەلاى کەمەوە کاتێک کە خۆت قسە لەگەڵ منداڵەکەت دەکات ئیتر کەرەسەى کۆنترۆڵ ئامادەیە و پارێزگارى لە مافى منداڵەکەیت، زۆرجار لە کاتى قسەکردن لەگەڵ منداڵى خۆتدا ئەو گوێگرتنە ئەکتیڤەت لە بیر دەچێت و قسە بە منداڵەکەت دەبرێت و دەست دەکەیت بە قسەى زەرەرمەند و منداڵەکەت دەشکێنییەوە، وەکو ئەم قسانە: تۆ بێکەڵکى، جا تۆ چیت پێدەکرێ، ئادەى بزانم چى دەکەیت، کە ئەمجۆرە قسانەو قسەى ترى لەم بابەتانە دەبێت بەهۆى دەرخستنى بێئومێدى و ناڕەزایى و دەربڕین و وا لە منداڵەکەت دەکات هەست بە خەتا بکات. هەستکردنیش بە خەتا بارێکى گرانە بۆ منداڵ و منداڵ هەوڵدەدات خۆى لەم هەستانە ڕزگار بکات بەوەى سزاى ئەوکەسە بدات کە خۆى لە وێنەى ناڕەزایى دەربرین لە خواردن پێشان دەدات. ئەمەش سزایەکى ناخۆشە بۆ دایک و ئیتر بۆڵەبۆڵ لە ماڵەکەدا دەست پێدەکات و منداڵەکە ڕادەکاتە ژوورى خۆى و دەرگاکە لەسەرخۆى دادەخات، یان ڕادەکاتە دەرەوەو ماڵ بە جێ دەهێڵێ.

گرفتى گەورە لە دەربڕینى هەست و نەستماندا، توورٍەبوونە. ئایە تووڕەبوون لە منداڵ سوودى هەیە یان نا؟ ئایا پیاو چەند لە منداڵ تووڕە بێت باشە؟ ئایا لە دواى تووڕەبوون تەنگوچەڵەمەکە چارەسەر دەکرێ؟ ئایا خەڵکى چیمان پێدەلًێن کاتێ کە تووڕە دەبین؟ چونکە تووڕەبوون ماناى شەڕکردنە و شەڕیش ناشرینە و گەورەیەکە کە خۆى بە تێگەیشتووتر دەزانێت لە منداڵێک و دەسەڵاتى لەو زیاترە و منداڵەکە ئەو بە نموونەى بەرزى خۆى دادەنێ، دەبێت بۆچى نەتوانێ دەست بگرێت بەسەر ئەم هەستەى خۆیداو تووڕەبوونەکەى بخاتە ئەو لاوە و دەرى نەبرێت.

منداڵ وەڵامى ڕاست و ڕەوانى بەلاوە باشترە وەک لە وەڵامى بە پێچ و پەنا بۆ ئەو پرسیارانەى کە بیریان لێدەکاتەوە و پێویستى بە وەڵامیان هەیە و داوا لە گەورەکان دەکات بۆ زانینیان. ئەم وەڵامە ڕاست و ڕەوانانە خەتى پانى ژیان بۆ منداڵەکە دیارى دەکات و ئەمیش بەهەمانشێوە هەست و نەستەکانى خۆى دەردەبڕێت.

 

هایم گینۆت Haim Ginott  دەڵێت:

1-              درەنگ و زوویى کەوتووە لەوەدا کە منداڵ ئێمە هەر تووڕِە دەکات.

2-              وەکو گەورەو پەروەردەکار هەقمانە تووڕە ببین بەبێ ئەوەى شەرم بکەین یاخود هەست بەسەر زەنشت بکەین.

 

3-              بە مەرجێک تووڕەبوونمان نەبێت بەهۆى دەستدانە یەخەى منداڵ یان بمانەوێت لە کەسایەتى منداڵ کەم بکەینەوە.

ئەگەر لە هەڵسوکەوتى ڕۆژانەدا ئەمەش بکەیت، ماناى ئەوەیە پێویستە بە شێوەیەک ئاگادارى بەرامبەرکەت بکەیت کە ئێستا خەریکە تووڕە ببیت، بە مانایەکى تر ئاگادارى بەرامبەرکەت بکەیت کە تۆ خەریکى تووڕە دەبیت لەبەر هۆیەکى تایبەتى. ئەمە ماناى ئەوەیە کە ئێمە خۆمان باشتر دەناسین و ئەوە نیشان دەدەین بە دەورەبەرمان کە ئێستا خەریکین توورٍە دەبین، لەهەمانکاتدا خۆمان لە هەستى شەرمەزارى ڕزگار دەکەین و پێویستمان بەوە نییە کە شەرم بکەین کە تووڕە بووین، زۆرجار ئەم ئاگادارکردنەوەیە دەبێت هۆیەک بۆ نەهێشتنى هۆى تووڕەبوونەکە و ئەنجامى خراپى تووڕەبوونەکە، چونکە کاتێک کە دەڵێیت: کارى وا بکەیت لێت تووڕەدەبم. بە مانایەکى تر، ئەم کارەم ئەوەندە بەلاوە ناشیرینە، ئەگەر تۆ بیکەیت ئەوا تووڕە دەبم، ئیتر ئەوانەى دەورووپشت دەزانن کە تووڕەبوونەکە بەڕێوەیە و ئەو نیشانانە دەخوێننەوە کە لە کردەوەکاندا و لە وێنەى دەموچاو و جووڵان و هەڵسوکەوتتدا دەردەکەون.

هەنگاوى دووەم ئەوەیە، کە روونى بکەیتەوە بۆچى تووڕە دەبیت.

-                کە ئەبینم خواردنەکە دانراوە و کەچى نایەت نانەکەت بخۆیت، ئیتر خەریکم تووڕە دەبم.

-                ئەوەندە تووڕە دەبم کە هەمووجارێ جلەکانت لەملاو لەولا فڕێ دەدەیت.

ئەمانە وەڵامى ڕاست و ڕەوانى هۆى تووڕەبوونن و زۆر جیاوازترە لەوە ئەگەر بڵێین:

-                تۆ هەر وایت، هەمووجارێ خواردنەکە دادەنرێت، دەبێت دە جار بانگت بکەم.

-                تۆ بێکەڵکى، تەمەڵ و تەوەزەلى کە جلەکانت ئاوا فڕێ دەدەیت. ئەگەر مرۆڤ بەم شێوەیە پەلامارى بەرامبەرەکەى بدات و زیان لە کەسایەتى بدات زۆر زیانبەخشە و هەر چۆنێک منداڵەکانمان بیانەوێت خۆیان لەم قسانە لابدەن و هەوڵدەدەن هەقى خۆیانمان لێ بکەنەوە.

بەتایبەتى بۆ منداڵ گرانە کاتێ کە گەورەکان دەڵێن: ئیتر من چى بکەم، منى بەستەزمان منداڵەکان چى دەکەن، دەیکەن و من ناتوانم هیچ بڵێم. دەبێت هەر من بە قسەى منداڵەکان بکەم و چاوەڕوان بم، ئەوان بە قسەى من ناکەن، دەبێت هەر منى بەستەزمان و قوڕبەسەر خزمەتیان بکەم و ئەوان هیچ ناکەن.

لە ناخى دڵەوە منداڵەکە دەزانێت کە گەورەکەى خۆى ئەم ڕێگایەى هەڵبژاردووە و خۆى حەز بەوە دەکات کە خەڵکى بەزەیى پێدا بێتەوەو خۆى بە قوربانیى پێشان بدات، لەبەرئەوە زۆر بەلایەوە گرانە خۆى بە ئەو بپێوێ و بیەوێ لەو بچێت، کەس نایەوێ لە یەکێکى بەستەزمان بچێت. لەبەرئەوە منداڵەکە ناچار دەبێت دژى گەورەکەى ڕاپەڕێ و خۆى دوور بخاتەوە و تەنانەت شەرمیش دەکات. چونکە گرنگە بۆ منداڵ کە گەورەکەى ڕێز لە خۆى بگرێت و خۆى بە مرۆڤ بزانێت.

 

 

                       درۆ و دزى:

-                دزیکردن لە درۆکردنیش ناشیرینترە.

-                هاوڕێى درۆزن پیاو دەخاتە گومانەوە و ئیتر پیاو لەخۆى دڵنیا نییە.

-                درۆکردن بێ ئەقڵییە. باشتر وایە باسى شتەکە بکەیت. کە من زۆرجار وا دەکەم، بەڵام جارى وا هەیە کە هەر درۆ دەکەم، بەڵام جارى وا هەیە کە هەر درۆ ئەکەم، نازانم بۆچى !؟ ئیتر واى لێدێ، بەڵام دواى ئەوە تووشى شەرمەزارى دەبم.

-                پارەى تێدەچێت دزى بکەیت، بەڵام هیچى تێ ناچێ کە درۆ بکەیت.

-                جارێکیان پاکەتێک نوقووڵم دزى و ئێستاش دەترسم کە هاوڕێکەم بەهەموو کەسێک بڵێت.

ئەو دەنگانە دەنگى قوتابیانى پۆڵى سێیەمە لەبارەى ویژدان و دزى و درۆوە و ئەوە دەردەخات کە منداڵ ئیتر لەم تەمەنەوە جیاوازى نێوانى ڕاست و چەوت دەکات، جیاوازى لە نێوانى هەق و ناهەق دەکات، هەروەها دەرى دەخات کە پلەى جیاوازیان داناوە بۆ خراپى و ناشیرینى کارەکان بەوەى کە دەرى دەخەن کە دزى ناشیرنترە لە درۆکردن.

-                ئاسانترە کە بڵێیت: گاڵتەم کرد، کاتێ کە یەکێک درۆ دەکات، بەڵام ئەوەندە ئاسان نییە کاتێ کە یەکێک قەڵەمى یەکێکى ترى دزى بێت.

لە سەرووبەندى دەستپێکردنى قوتابخانەدا منداڵ دەست دەکات بە ڕێکوپێک خستنى درۆ و ڕاستى و ئیتر وردە وردە خۆى فێر دەکات کە بەکاریان بهێنێ.

قەیلەسوفى دەروونناسى، پێستالۆژى، وتویەتى: چاو مۆڕکردنەوەى گەورەکان منداڵ دەکات بە درۆزن، ئەم درۆکردنەى منداڵ پەیوەندى بە گومانکردن یان بڕواکردنى گەورەکان بە منداڵ هەیە، پەیوەندى بە بڕواى گەورەکان بە منداڵەکان کە ڕاستگۆ یان درۆزنن هەیە، هەروەها پەیوەندى بە خەیاڵى منداڵەوە هەیە کە چۆن ڕاست و خەیاڵ تێکەڵ دەکات.

سەیرترین سەرگوزشتەت بۆ دەگێڕێتەوە و دەیەوێت کە بڕواى پێ بکەیت. باشتر وایە کە گوێى لێ بگرێت و هەوڵبدەیت واى لێبکەیت کە ئەوەیان بگێڕێتەوە کە ڕاستە، چونکە تۆ هەستت بەوە کردووە کە هەندێ شت لەسەر گوزشتەکەدا زەحمەتە بڕواى پێ بکرێت و حەز دەکەیت بە شێوەیەکى ڕاستتر بۆت بگێڕێتەوە. لە تەمەنى نۆ ساڵیدا تواناى منداڵ ئەوەندە پێشکەوتووە کە جیاوازى نێوانى ڕاست و درۆ دەزانێت و جارجار کە درۆ دەکات ناچارە و فێربووە. کە بیریش لەسەرئەنجامى درۆکانى دەکاتەوە، دەزانێت ئەنجامى خراپى هەیە.

بەڵام منداڵ بۆچى درۆ دەکات! وەڵامێکى منداڵ ئەوەیە کە بۆئەوەى خۆى بپارێزێ لە ناخۆشى و سزاى گەورەکان و تووڕەبوونیان، منداڵێک وتى: باوکم وا دەقیژێنێ بەسەرمدا کە پێویستە شت بخەمە گوێیەکانمەوە بۆئەوەى گوێم کەڕ نەبێت: منداڵێکى تر وتى : تەماشاکردنێکى باوکم بەسە بۆ ئەوەى میز بکەم بە خۆمدا." بارى خێزان و گوڵمەز و پۆل و قوتابخانە کارێکى گەورە دەکەنە سەر منداڵ بۆئەوەى بوێرێ خۆى وەکو خۆى کە هەیە دەربخات.

منداڵان بۆچى لەنێوانى خۆیاندا درۆ دەکەن؟ بۆئەوەى سەرنجى یەکترى ڕابکێشن. بۆئەوەى پارێزگارى هاوڕێیەتى بکەن، لە ترسى ئەوەى بارى خێزان و چۆنیەتى ژیانى بۆ خەڵکى دەرنەخەن، ئیتر لە منداڵێک بپرسە کە بۆ درۆ دەکات، سەدەها هۆت بۆ دەدۆزێتەوە.

 

لە ڕۆژنامەى DN سویدیدا، ژنێک واى نووسیبوو:

هەرچەندە وەکو منداڵ خۆم دزیم کردبوو، چ لە ماڵەوە و چ لە دوکاندا، بەڵام کاتێ کە بۆم دەرکەوت منداڵەکەم پارەى لە جزدانەکەم دەرهێناوە بەڕاستى تووڕە بووم و نەمدەزانى چى بکەم، خۆم بە تووڕە و سەرلێشێواو و بێنرخ دەهاتە بەرچاو، چونکە منداڵەکەم لە پشتەوە شتى لێ کردووم، لەهەمانکاتدا لە بیرمە کە کاتى خۆى بۆ دایکم گێڕایەوە، کە پارەم دزیوە چۆن باوەشى پێدا کردم و وتى : کە خەتاى ئەوە بووە کە پارەى کەم داومەتێ بۆیە وام کردووە و دانیشتین و چەند سەعاتێک باسى ئەم ڕووداوەمان کرد. بەڵام ئێستا من خۆم ناتوانم خۆم هێواش بکەمەوە لەگەڵ منداڵەکەى خۆمدا.

بەڵام لە دواییدا توانیم خۆم هێمن بکەمەوە و دانیشتین بەبێ تووڕەبوون باسى ڕووداوەکەمان کرد و تێگەیشتم کە منداڵەکەم ئەیەوێت سەرنجم ڕابکێشێت بۆ لاى خۆى و لە ڕاستیشدا ئەوە بوو لەو کاتەدا ئیشم زۆر ئەکرد و بە جارێ ئەوم لەبیر چووبووەوە. لەدواى ئەوە توانیمان ڕێک بکەوین کە زیاتر بەیەکەوە بین و بچینە دەرەوە.

زۆرجار گرفتەکە ئەوەندە گەورە دەبێت لەنێوان منداڵ و دایک و باوک یان لەگەڵ مامۆستاکانیدا کە بە ئاسانى گەورەکان سەریان لێ دەشێوێ و بیر لەوە دەکەنەوە کە بۆچى منداڵەکە واى لێ بەسەر هاتووە و لەدواڕۆژدا چى لێدێ، ئەگەر بەردەوام بێت لەسەر دزیکردن، بۆیە دەست بە هەڕەشە و گوڕەشە و سزانى منداڵەکە دەکەن بۆئەوەى ئەم کارە دووبارە نەکاتەوە.

هەموو کەسێک دزى کردووە 9% کوڕان دزیان کردووە، ئەمە تەمەنێکە کە منداڵ فێرى ڕاست و چەوت دەبێت، ڕێژەى کچان بۆ دزیکردن کەمترە لە کوڕان و ئەمە لەوانەیە لەبەرئەوە بێت کە کوڕ دەیەوێت زیاتر خۆى نیشان بدات کە بەهێزە و ناترسێ و نیشانى هاوڕێکانى دەدات کە بوێرە و سڵ ناکاتەوە.

منداڵ لە ناخى دڵیەوە دەزانێت کە شتێکى خراپى کردووە، هەرچەندە نایەوێت دەرى بخات کە شەرمەزارە، دزى ناوماڵ و خێزان زۆر ئاساییترە لە دزى تر.

لەوانەیە بەهۆى دزییەکە ئەوە بێت کە خێزانەکە بەلایانەوە زەحمەت بێت قسە لەگەڵ یەک بکەن و گفتوگۆ لە بارەى رووداوەکانى ژیانەوە بکەن لە ماڵەوە، جا بۆیە دزى منداڵەکە تەنها بە گرفتى منداڵەکە لە قەڵەم نادرێ، بەڵکو دەبێت واى سەیر بکەین کە گرفتى هەموو خێزانەکەیە.

دزى جۆرێکى قسەکردنە دەبێت تێى بگەیت، پیاو پێویستە یارمەتى ئەو کەسە بدات کە دزى کردووە، قسەى لەگەڵ بکات، گوێى لێ بگرێت و ئاڵۆگۆڕى بیروڕاى لەگەڵدا بکات، دانیشتنێکى تایبەتى پێویستە کە هەموو هەست و بیرى ئەو کەسە لە پێش و لە کاتى دزییەکە و لەدواى دزییەکە ڕوون ببێتەوە و باسى بکرێت بەبێ ئەوەى گوناهى کارەکە بخرێتە سەرى و ئەوەندەى تر بارى هەست و نەستى گرانتر بکرێت و دەرگاى گفتوگۆکە دابخرێت.

بەڵام لەهەموو بارو دۆخێکدا دەبێت ئەو شتەى کە دزراوە بەبێ زیاد و کەم بگەڕێنرێتەوە شوێنى خۆى و داواى لێبووردن لە خاوەنەکەى بکرێت و بۆى ڕوون بکرێتەوە کارەکە چۆن ڕوویداوە.

کارى گرنگى مامۆستا لێرەدا ئەوەیە کە ئەم جۆرە کردەوانە و زۆرى تریش لە ژیانى رۆژانەى منداڵدا بە ڕۆحێکى فراوانەوە لە پۆلدا باس بکات و شەرم لەوە نەکات کە ڕاستى کارەکان باس بکات و رێگا بدات بە قوتابیان کە هەستى خۆیان دەبڕن بەبێ ئەوەى هەست بە شەرمەزارى بکەن، بابەتێکى وا دروست بکرێت کە دیالۆگێک دروست ببێت لەنێوان منداڵاندا کە خۆیان باسى ئەم کارە بۆ یەکترى بکەن و هەوڵبدەن ئەو شەرمەزارییەى لە مێشکیاندا خول دەخواتەوە، لەبەرئەوەى ڕۆژێ لەڕۆژان دزییان کردووە دەرببڕن و ئەو بەردە قورسە لەسەر سنگیان لاببەن، کە بەبێ شک زۆر منداڵ هەستى پێدەکات، هەر ئەم بەردە قورسە بووە بە هۆیەک لەو هۆیانەى، کە ڕێگرە لە پێشکەوتنى هەست و نەست و بیرى منداڵەکە و گەشەکردنى.

 

                  پێشکەوتن و سەربەستبوون

هەندێ لە زانایانى دەروونناسى وایان داناوە، کە تەمەنى 6- 7 ساڵان تەمەنى خۆ ڕزگار کردنە لە دایک و باوک. لەم تەمەنەدا منداڵ پێگەیشتووە بۆئەوەى دەست بە قوتابخانە بکات و لە دایک و باوک دوور بکەوێتەوە (ڕزگار بوون لە دایک) بەڵام خۆ ڕزگارکردنى ڕاستەقینە لە تەمەنى 9 – 10 ساڵاندا ڕوو دەدات.

حەوت ساڵانێک پاڵکەوتنێکى تایبەتى هەیە لەناو ماڵدا کاتێ، کە خەریکى وێنەکێشانى یان شت نووسینە. ئەویش پاڵکەوتنە لەسەر سک لەو ژوورەى کە گەورەکانى خێزانى لێ دانیشتوون. بەو پاڵکەوتنە دەرى دەخات، کە ئیتر زیاتر پشت بە خۆى دەبەستێت و کەمتر بە گەورەکان. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا منداڵان حەز دەکەن لە نزیک گەورەکانەوە بن، لەگەڵ دایکیاندا لە موبەق دانیشن یان لەگەڵ گەورەکانى خێزاندا لە دیوەخان دانیشن کاتێک، کە وانەکانى قوتابخانە ئامادە دەکەن، پێویستى منداڵ، کە نزیک بێت لە دایکەوە لە پێویستى بەشداربوونى منداڵەوە هاتووە، حەوت ساڵانێک پێویستى بە پەیوەندى هەستى هەیە لەگەڵ دایک و باوکیدا، یاخود لەگەڵ کەسانى تردا بۆئەوەى کە بەردەوام بێت لە هەڵسوکەوتیدا، ئەمەش لەبەرئەوەیە سەربەستى منداڵ لەم تەمەندا ڕەوتى تەواوى خۆى وەرنەگرتووە.

 

چۆن منداڵ هەستى سەربەستبوونى خۆى دەردەبڕێ!

منداڵ لەم تەمەنەدا سەربەستیى خۆى بەوە دەردەبڕێت، کە ئیتر ئەوەندە ئەو شتانە ناگێڕێتەوە، کە ڕۆژانە لە ژیانیدا ڕوو دەدەن، ئەمە لەوانەیە بەهۆى ئەوەوە بێت، کە منداڵ زیاتر شت دەبینێ و دەیکات و دەیبیستێ، کە ئیتر پێویستى بەو پەیوەندییە نییە، کە لەوەوپێش لەگەڵ دایک و باوکیدا هەیبووە.

کاتێ منداڵ خۆى دەست دەکات بە باسکردنى قوتابخانە و ڕووداوەکانى زۆر گرنگە گەورەکان ئەم هەڵە بقۆزنەوە و بەباشى گوێى لێ بگرن و بزانن تا چ پلەیەک زەوقى لەگەڵ قوتابخانە هەیە، چونکە 6- 7 ساڵان خۆیان گوێکرێکى چاکن لە ماڵەوە، پێویستیان ئەوەندە زۆرە بە زانستى و ڕووداوى تازە کە خۆیان پێیان خۆشە، لەبەرئەوە زۆر بە ئاسانى زانستەکە فێر دەبن.

نیشانەیەکى ترى سەربەستى منداڵ ئەوەیە، کە پەیوەندى تازە دروست دەکەن لە دەرەوەى خێزانەکەیاندا، بۆ زۆر دایک و باوک شتێکى تازە بۆیان دەردەکەوێت کە ئیتر هەر ئەوان تەنها نین لە ژیانى منداڵەکەیاندا، ئەم پەیوەندییە تازانە بۆ پێشکەوتنى سەربەخۆیى منداڵ زۆر پێویستن. منداڵانى هەشت ساڵان حەز دەکەن لەگەڵ گەورەکاندا بن، دەیانەوێ پیشانى گەورەکان بدەن، کە چەند قسە دەزانن و چەند بە ئاسانى هەڵەى گەورەکان دەدۆزنەوە و زۆرجار بەشێوەیەکى وەستایانە و ڕێزەوە باسى ئەو هەڵانە دەکەنەوە و دەستى بۆ ڕادەکێشن، زۆرجاریش پرسیارى وا دەکەن، کە وەڵامەکەى دەزانن و هیوادارن کە گەورەکان وەڵامەکەى نەزانن، دەیانەوێ زانیارى وەرگرن و زانیارى بدەن و هەوڵدەدەن پەیوەندییەکى یەکسان لەگەڵ دەوروپشتیان دروست بکەن بۆئەوەى زیاتر لە جیهانى گەورەکان بگەن. شتى تازە دەدۆزنەوە و تاقیکردنەوەى جۆراوجۆر دەکەن. هەمووى بە ئامانجى ئەوەى کە جیهانى خۆیان فراوان بکەن.

دەتوانین بڵێین کە منداڵى هەشت ساڵان یەکەم نوسخەى گەنجێتیە.

لە تەمەنى 9 – 12 ساڵاندا پێشکەوتن و سەربەستبوونى منداڵ شێوەى تازە وەردەگرێت، بەڵام بۆ ڕوونکردنەوەى ئەم سەربەستبوونە پێویستمان بە ڕوونکردنەوەى هەندێ لایەنى پێشکەوتنى لەشولارى منداڵ هەیە. ئەوەى شایانى باسە لە بارەى لەشولارى منداڵەوە لەم تەمەنەدا لەوە دەچێت لە هەموو پێشکەوتنێکدا لە شوێنى خۆیدا بوەستێ منداڵ زیاد نەکات. منداڵى 9- 10 ساڵان لە بارەى لەشولارەوە زۆر زیاد ناکەن (جگە لەو کچانەى، کە بۆ یەکەمجار لەم تەمەنەدا سووڕى مانگانەیان)هەیە. ئەم منداڵانە بەهێزترو لەشساغتر دەبن وەک لەوە پێشدا بوون، ئەمانە برسیترین کەسن لەسەر سفرەى نانخواردن و شەڕانیترین کەسن لە گەڕەکدا، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ڕووخۆشى و دڵشادیان شتێک نییە، کە لێیان جیا بێتەوە.

لەنێوانى 9 – 11 ساڵیدا تەندروستى مرۆڤ باشترین تەندروستییە لەهەموو ژیانیدا، مردن لەم تەمەنەدا کەمترین بەشى هەیە. هیچ تەمەنێک نییە، کە وەک منداڵى ئەم تەمەنە، ڕووخۆش و دڵخۆش و هەستى کۆمەڵایەتى بەهێز بێت، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا تووڕەن، خەمناکن، دەترسن، بەڵام بە هیچ جۆرێک ئەم شتانە لە خەڵکانى دەوروپشتیان ئاشکرا ناکەن.

 

                 شێوەى دەربڕینى سەربەستى

هەرچەندە منداڵى 9 – 10 ساڵان وایە، وەکو باسمان کرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆرجار ناڕەزایى دەردەبڕن بەرانبەر شتى بێنرخ و پروپووچ، ئەو منداڵانەى، کە زیاتر لە هاوتەمەنەکانیان لە بارەى لەشولارەوە پێشکەوتوون و لەشولارێکى زلتریان هەیە، زۆرجار گوێ نادەنە هەست و نەستى خەڵکى تر و بە کردەوەکانیان ڕقى خەڵکى دەوروپشتیان هەڵدەسێنن و شەڕانین و پارسەنگێک لە کردەوەکانیاندا نییە، بەهۆى ئەمانەوە گوێ نادەنە جلوبەرگ و شتومەکى خۆیان. هەموو شتێک لەو شوێنەدا فڕێ دەدەن کە بۆیان دەست دەدات. ئەگەر داوایان لێ بکەیت کە ژوورەکەى خۆیان پاک بکەنەوە یان شتەکانیان کۆبکەنەوە ئەوا هەمووى دەخەنە سووچێکەوە، یان پێلاو و گۆڕەوى و کتێب و یارى و خاولى دەخزێنرێنە یەک شوێنەوە، ئەمە بەبێ شک نیشانەى دەربڕینى پێویستى سەربەستى منداڵەکە زۆر زوو زیاد دەکات و ئەم پێویستییە بەوە چارە دەکەن کە ئەوەى بۆیان بلوێ بیکەن.

ئەم ڕەفتارانە هەر لە ماڵەوە دەکرێن و کە چوون بۆ ماڵان و میواندارى ئەم 9 – 10 ساڵانەیە زۆرجار نیشانەى باش بەخێوکراویە و جێگاى سەرسووڕمانى کەسوکاریەتى. ئەمە دەگەڕێتەوە بۆئەوەى کە ئەمانە دەیانەوێت بەرامبەر دەستەڵاتدارەکانى ماڵەوە ڕاوستنەوە و بەس و ئەمەش ماوەیەکى تر بەسەر دەچێت و دەگۆڕێت.

پێویستى دەربڕینى سەربەستى شێوەیەکى ترى هەیە ئەویش (مۆدە) یە کە زۆرجار سەرى گەورەکان دەئاوسێنێ، لەبەرئەوەى کە زۆرجار جیاوازە لەوەى کە هەیە، کە ئەمەش ئامانجى منداڵەکانە کە سەرى گەورەکان لە کردەوەکانیان بسوڕمێ. چونکە زۆر گرانە چ بۆ کوڕو چ بۆ کچ کە لەگەڵ ئەو مۆدەیەدا نەڕوا کە باوە. چونکە ئەمانە ئەوەندە سەربەخۆ نین کە بتوان جیاواز بن لە هاوڕێکانیان سەیر لەوەدایە کە کوڕان زیاتر گوێ دەدەنە جۆرى جلوبەرگ و خۆ گۆرین وەک لە کچان. ئەمساڵ دەبێت پانتۆڵى دەرلینگ پان بێت و ساڵى دوایى لاجانگى درێژو ساڵى دواتریش کڵاو ئیتر هەر ساڵەو مۆدەیەکى دەێنە کایەوە.

گەورەکان پێویستە ناڕەزایى خۆیان دەربڕن و دەنگى خۆیان بەرانبەر بەم کردەوانە بەرز بکەنەوە و لە ڕاستیشدا ئەمەیە کە ئەوان دەیانەوێت. هەروەها منداڵان پێویستە، کە دواى خواستى خۆیان بکەون کاتێ کە کارەکە پێویستى بە شتى ڕووکەش و سادەوە هەیە. بەڵام کاتێ کارەکە پەیوەندى بە شتى گرنگەوە هەیە پێویستە گەورەکان دەنگى خۆیان دەربڕن، ئەمە پلەیەکى کۆمەڵایەتى دەدات بە منداڵەکە و شانازى پێوە دەکات لە نێوانى هاوڕێکانیدا کە دایک و باوک ناهێڵن کارێک بکات بەلایانەوە باش نییە. بەلاى هەندێ منداڵەوە زۆر خۆشە کە کەسێک هەبێت لە ماڵەوە زۆرانبازى لەگەڵدا بکات و خۆى پێ تاقى بکاتەوە، ژیان بەمشێوەیە خۆشتر دەبێت.

هەر چۆنێک سەیرى ئەم پێشکەوتنە بکەین، دەبینین هەردوولا تووشى تەنگوچەڵەمە دەبن، بەتایبەتى لە نێوانى 9 – 12 ساڵیدا. کە دایک و باوکەکە گرنگییەکى تایبەتى دەدەن بە منداڵەکە و هەوڵدەدەن منداڵەکەیان سەربەست و ئازاد بێت و هەست بە لێپرسراوى بکات لەلایەکەوە و لەلایەکى تریشەوە زۆر بە توندى دەست دەگرن بەسەر منداڵەکەدا و وەکو خۆى دەیهێڵنەوە و دەست دەگرن بەسەر هەڵسوکەوتیدا، نەک لەبەرئەوەى دەیانەوێت دەسەڵاتى خۆیانى بەسەردا بسەپێنن، بەڵکو لەبەرئەوەى یاخود بە ناوى ئەوەوە کە ئەمان تاقیکردنەوەى ژیانیان زۆرترە و دەزانن کە ژیان زۆر قورسترە لەوەى منداڵەکە تێى گەیشتووە و دەزانن کە ڕووى کزى و بێهێزیى منداڵەکە لە کوێدایە.

لەلایەکى ترەوە منداڵى 11- 12 ساڵان ڕۆژ بەڕۆژ زیاتر داواى سەربەستى و ئازادى دەکات و داوا دەکات کە دایک و باوک خۆیان هەڵنەقورتێنن لە ئیشوکارێ کە لە دەرەوەى خێزانەکە دەیکات و لەلایەکى ترەوە خۆى بە دڵنیا نازانێـت و جارى وا هەیە کە زۆریش سوپاسى دایک و باوکى دەکات کە لێپرسراوى کارەکانى بن و خۆى هیچ لێپرسراییەک نەخاتە سەرشانى و تەنگوچەڵەمەکانى بۆ چارەسەر بکەن و ئەمیش پاڵى لێ بداتەوە، چونکە ئەمەیان ئاسانترە. لەبەرئەوە هەر چۆنێک بێت ئەوا هەندێ تەنگوچەڵەمەى ئەم قۆناغە هەیە و دەبێت بەرەنگارى ببنەوە و بە دڵێکى فراوانەوە گوێ بۆ یەکترى ڕابگرن، کە تەنها ڕێگایەکە لە هەڵەى گەورە دووریان دەخاتەوە و دەبێت بەهۆى ئەوەى زیاتر لە یەکترى بگەن.

یەکێک لە پێویستییە سەرەکییەکانى بەخێوکەر و پەروەردەکار ئەوەیە کە بەڕاستى یارمەتى سەربەستى منداڵ بدات و هەر کاتێک کە پەیوەندییەکى پڕ هەست و نەست پەیدا بوو لە نێوانیاندا ئەوا پەروەردەکارەکە دەبێت بە نموونەیەکى ڕاست بۆ منداڵەکە و پێویستە گەورەکان ئەم رۆڵە ببینن بە باشى و نموونەى چاک بن بۆ منداڵەکە.

بەشێوەیەکى گشتى دەتوانین بڵێین کە گوێدانى منداڵ بە خواست و داواى دایک و باوک، پەیوەندى بە خۆشەویستى منداڵەکەوە هەیە بۆ دایک و باوک زیاتر لەو بەڵگە و هۆیانەى کە دایک و باوک دەیهێننەوە بۆ منداڵەکە بۆئەوەى بە گوێیان بکات، منداڵەکە زیاتر گوێ دەداتە ئەو خۆشەویستییەى لەنێوانى خۆى و دایک و باوکیدا هەیە وەک لەوەى بۆچى ئەم کارە باشە یان خراپ و دەبێت بیکات یان نەیکات. لێرەدا گۆڕانێک لە تەمەنى 9- 12 ساڵیدا ڕوودەدات ئەویش ئەوەیە کە منداڵى بچووکتر لەم تەمەنە بە ماناى لە تەمەنى 7- 9ساڵیدا زیاتر پشت بە دایک و باوک دەبەستن و پێویستیان پێیانە وەک لە منداڵى 9- 12 ساڵان لەبەرئەوەى لە قۆناغى یەکەمدا خەڵکى گرنگترەو لە قۆناغى دووەمدا شت گرنگترە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پێگەیشتنى (من) لە قۆناغى یەکەمدا و پێویستى منداڵەکە تا ئەم تەمەنەش بە گەورەکانى دەورووپشتى ، بەڵام کاتێ کە سەربەستی منداڵ زیاد دەکات لە قۆناغى دووەمدا ئیتر منداڵەکە زیاتر پشت بە (من)دەبەستێت و بەلایەوە گرنگە کە بۆچى شتێک بکات یان نەیکات نەک کێ وتوویەتى. منداڵ دەگاتە سەربەستى تەواو کاتێ کە (من) دەدۆزێتەوە، لە سەربەستیدا دەبێت مرۆڤ بزانێت خۆى کێیە و تواناى هەبێت دەست بەسەر خۆیدا بگرێت و هیلێکى سوورى کێشا بێت بۆ خۆپاراستن لە دەستبەسەراگرتن یان دەست بە سەر خەڵکا گرتن.

 

سنووردانان بۆ سەربەستى

جیهانى منداڵ به‌زوویی لە تەمەنى 7- 9 ساڵاندا فراوان دەبێت، بەڵام مێشکى منداڵ بە هەمان خێرایى پێناگات. لەبەرئەوە پێویستە سنوور بۆ کات و جۆرى هەڵسوکەوتى منداڵ دابنرێت، منداڵ پێى خۆشە کە بە هەندێ (ڕۆتین) دەورە درابێت کە پێویستى بە هەمان هەڵسوکەوت هەیە کە بۆى دانراوە بەشێوەى سادەو بەپێى یاساى دیاریکراو، ئەم پەروەردەکردنە ژیانى منداڵ ئاسانتر دەکات و ئەم یاسایانە نیشانەى ئەوەیە کە دایکوباوک گوێ  به‌ منداڵەکە ئه‌ده‌ن. ئەم (سنوورە پێویستانە) هەندێجار دەبێت بەهۆى ناکۆکى لە نێوان منداڵ و کەسوکارەکەیدا، جارى وا هەیە کە دایکوباوک بە لایانەوە گرانە کە منداڵەکەیان دەڵێت: کە (هەموو منداڵەکانى تر وادەکەن هەر من نەبێت ) یاخود (ئەى بۆچى ئەوان وا دەکەن؟) ئەمە ئەگەر لە نزیکترەوە لێى ورد بینەوە ئەم وشەى (هەموو ئەوانى تر) دەبێت بە (یەکێک) یان جارى وا هەیە بە (هیچ کەسێک)، کە منداڵەکە ئەم ڕستەیە بەکاردێنێت تەنها بۆئەوەیە کە هەستى بێویژدانى بدات بە دایکوباوک و خۆى ڕزگار بکات لەو سنوورو یاسایانەى کە بۆى دانراوە، بەڵام ئەمجۆرە تەنگوچەڵەمانە لەناو خێزاندا دەتوانرێت لەڕێى گفتوگۆوە باس بکرێن.

بە کورتى دەتوانین بڵێین: کە سنوورى ئاشکرا و دیار بۆ منداڵ لەم تەمەنەدا پێویستە بۆ پێشکەوتنى سەربەستیى منداڵ، دەست بەسەر داگرتنێکى ژیرو ئاقڵانەى دایکوباوک یارمەتى منداڵەکە دەدات بۆ پێشکەوتنێکى هاوتەریب لەگەڵ پێشکەوتنى هەستونەستى منداڵەکە، سەربەستیى منداڵەکە پێشدەکەوێت کاتێک کە دەزانێت هەندێ سنوور و دەستوور هەیە و خۆى ڕازى بووە بەوەى پێڕەویان بکات.

 

دایکوباوکى توندوتیژ یاخود نەرمونیان.

شتێکى زانراوە، کە هەندێ دایکوباوک زۆر توندو تیژن لەگەڵ منداڵەکانیاندا و هەندێکى تر زۆر نەرمونیانن، ئەو دوو جۆرەش هیچیان باش نیین بۆ منداڵەکە. هەندێ دایکوباوک وا دەزانن، کە هەتاکو ئێستاش ئەوان چەقى سەرەکین لە ژیانى منداڵەکەیاندا وەکو جاران و بە توندى دەست بە منداڵەکەوە دەگرن و دەسەڵاتى خۆیانى بەسەردا دەسەپێنن، سەردانەواندنى منداڵ بۆ بڕیارەکانى دایکوباوک وەکو ئەو دایکوباوکانە بڕوایان وایە پێویستە بۆ رێزگرتن له‌ یاسای خێزان. دایکوباوک بە منداڵەکەى دەڵێت : " ئێستا وا دەکەیت کە من پێموتى " ئەگەر منداڵەکە دەنگى بەرز کردەوەو وتى : بۆچى ؟ گەورەکە هیچى بە دەستەوە نییە لەوە زیاتر نەبێت کە دەڵێ :" لەبەرئەوەى من دەڵێم!" ئەمە ڕق و کینە لەلاى منداڵەکە دروست دەکات و ئەگەر نەشتوانێ دەریببڕێ ئەوا هەڵى دەگرێ بۆ دواڕۆژ. لە جیاتى ئەمە دەتوانرا بە شێوەى قسە لەگەڵ منداڵەکەدا ڕێک بکەوتایە و بۆ منداڵەکە ڕوون بکردایەتەوە بۆچى ئەم دایکوباوکە وا بیر دەکەنەوە، ئەوەى ئەم دایکوباوکانە پێویستیانە هەستێکى گەرم و شیکردنەوەى ئەو هۆیانەى کە دەیانەوێت بە منداڵەکەى بگەیەنن لە سنوورى ڕێگاى دیارکراودا بە مانایەکى تر پێویستە لەسەر دایکو باوک بۆ منداڵەکە ڕوونبکەنەوە کە بۆچى بۆى هەیە ئەو کارە بکات یان نەیکات، چونکە منداڵەکە پێویستى بە رێکوپێکى هەیە لە ژیانیدا و دەیەوێت هەموو شتێک بخاتە خانەى تایبەتیەوە ، پێویستى بە بڕیارى ڕاست و ڕەوان هەیە. تەنها ئەوەى کە لەمنداڵیدا فێر کرابێت ڕێزى داوا و خواستى کەسانى دەوروپشتى بگرێت دەتوانێت لەدواڕۆژدا بەبێ تەنگوچەڵەمە ڕێزی که‌سانی ده‌ورووبه‌ر بگرێت

دایکوباوکێک کە ڕێگا دەدەن منداڵەکەیان خۆى بڕیارى بێسنوورى خۆى بدات ئەوە بەلاى منداڵەکەوە رێزى نامێنێ و منداڵەکە هەوڵدەدات کە ئەوەندەى تر خۆى دوور بخاتەوەو خۆى بە منداڵى ئەوان نەزانێت و شەرم بکات لەوەى کە دان بەوەدا بنێ کە ئەمانە دایکوباوکین، چونکە وا تێدەگات کە دایکوباوکى گوێى نادەنێ و ئەمیش پێویستى بە یارمەتى دایکوباوک هەیە بۆئەوەى پێشبکەوێت و ببێت بە مرۆڤێکى سەربەست. منداڵێکى هەشت ساڵان کە زۆر شەڕى لەگەڵ دایکى دەکرد بەشەو بچێتە دەرەوە و دایکیشى ڕێگاى نەدەدا، شەوێکیان لە پەنجەرەکەى ماڵى خۆیانەوە چاوى بە هاوڕێیەکى کەوت کە لە دەرەوە یارى دەکرد، ئیتر بانگى دایکى کرد و وتى :" دایە دایە سەیرکە ئاسۆ بۆى هەیە لە دەرەوە بێ، چونکە کەس نییە گوێى بداتێ

 

 

هەڵسوکەوتى منداڵ دەگۆڕێ

لەم تەمەنەدا منداڵ قسە زلەکانى پێشووى بەجێ دەهێڵێت و دەگەڕێتەوە بۆ سادەیى و بەکارهێنانى وشەى گشتى و ڕۆژانە، وەک پشوو گوێ ناداتە جلوبەرگ و داخستنى قەیتانى پێڵاوەکانى لەکاتى نانخواردندا بە دەستى پیسەوە دێتەوە سەر سفرە و بەلا تییەکەوە دادەنیشێ و تاقەتى نانخواردنى نییە، یاخود دەمى پڕ دەکات لە خواردن و دەست دەکات بە قسەکردن، یاخود دەست دەکات بە شەق هاویشتن لە قاچى مێزى نانخواردنەکە و چاو دەبڕێتە شوێنێک بەبێ ئەوەى ئاگاى لە خۆى بێت. سێ کار دەکات بە یەکەوە. دەگەڕێتەوە بۆ تەمەنى پێشوو لە بارەى شێوەى هەڵسوکەوتەوە، نیشانى دەدات کە ئیتر ئەم پشت بە دایکى و باوکى نابەستێت.

ئەم ڕەفتارە خراپانە، یاخود (ناشیرینانە) زۆرجار دڵى دایک و باوک ناخۆش دەکەن، وا دەزانن، کە منداڵەکەیان خەریکە هەموو شتێکى باش کە ئەوان فێریان کردووە لە بیرى دەچێتەوە ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەمە نیشانەى پێشکەوتنى هەست و نەستى منداڵە و ئەوە نیشان دەدات، کە ئێستا دەزانێت ڕەفتارى باش و خراپ چییە و دەگەڕێتەوە بۆ سەر ڕەفتارەکانى دوایى، کاتێ خۆى و سەربەستیى خۆى دەرخست بۆ گەورەکان.ئەمە ماناى ئەوە نییە کە هەموو منداڵێک لەم تەمەنەدا ئەم ڕەفتارانە دەکات و هەموو منداڵان لە یەکترى دەچن، منداڵێک کە لەگەڵ دایک و باوکێکى ڕووخۆش وەکو هاوڕێیەکى گەورەدا گەورە بووبێت، لەوانەیە کە ئەم ڕەفتارانە نیشان نەدات، کچان بەتایبەتى کەمتر ئەم ڕەفتارانە نیشان دەدەن، بەڵام ئەگەر بە وردى سەیرى ڕەفتارى مندالڕ بکەین دەبینین کە ڕەفتاریان لەم تەمەنەدا گۆڕاوە.

منداڵ بەهەر شێوەیەک بێت ئەم هەستەى خۆى دەردەبڕێ و ئەمە شتێکى ئاسایى و پێویستە بۆ پێشکەوتنى منداڵ ، جا باشتر وایە وەکو پەروەدەکار چاوپۆشى لە هەندێ لەو ڕەفتارانە بکەین، کە منداڵ دەیانکات، بەڵام رێگاى نەدەین لەو دەستوور و یاسایانە لابدات کە بەلاى خێزانەکەوە گرنگە، نانخواردن بە دەستى پیسەوە نابێت و بڕایەوە، بەڵام ئەگەر نەختێ سەرپێچى لە خواردندا کردو خەیاڵ بردیەوە باشتر وایە زۆر دەنگە دەنگى لەگەڵدا نەکرێت و ئەو شتانەى وەک پەروەدەکارێک دەتەوێت پێى بڵێیت بە شێوەیەکى ئاقڵانە و لە شێوەى یارمەتیدا نەک پەنجە ڕاستکردنەوە و هەڕەشەکردندا پێى بڵێیت ، چونکە ئەو دەنگە دەنگە لەگەڵ منداڵەکەدا دەبێت بە ڕقەبەرایەتى و تابێت کارەکە خراپتر دەکات.

 

چى لە لەشدا ڕوودەدات؟

لە ساڵانى یەکەمى ژیاندا درێژى و کێش زۆر زوو زیاد دەکەن، دواى ئەوە دەمێ زیاد دەکەن و دەمێ پشوو دەدەن، لە تەمەنى 9- 10 ساڵانى کچاندا و لە 11- 12 ساڵانى کوڕاندا (کچان هەمووکات دوو ساڵ لەپێش کوڕانەوەن) ماوەیەکى پشوو بە خودان دێتە پێشەوە، ئەمە دواییهێنانى تەمەنى منداڵییە، ماسوولکەکان تەواو پێدەگەن و کارى بە یەکەوە کارکردنى مۆخ و ماسوولکەکان دەگاتە پلەى بەرزى خۆى. دەروونى منداڵ لە پارسەنگێکى تەواو دایە، لەبەرئەوەیە کە بەم قۆناعە دەوترێ قۆناغى شادى، لەشولار خۆى ئامادەکردووە بۆ ئەو هەنگاوە گەورەیەى کە لەبەردەمیدایە، ئەویش ژیانى گەنجێتییە.

لەم تەمەنەدا کە پێى دەوترێ (تەمەنى پێش باڵقبوون) درێژى و کێش بەیەکەوە زۆر زیاد دەکەن، بۆ کچان ئەم تەمەنە دەکەوێتە نێوانى 11- 13 ساڵى و بۆ کوڕانیش دەکەوێتە نێوان 12- 14 ساڵیەوە، لەم قۆناغەدا بەشەکانى لەش لە کاتى جیاوازدا گەورە دەبن و پێدەگەن، لەبەرئەوە دەبینین کە هەندێک لە ئەندامانى لەش بە تەواوەتى ناگونجێن لەگەڵ سەرجەمى لەشدا، لەبەرئەوە دەبینین کە زۆرجار لووت یان چەناگە لەگەڵ دەموچاودا ناگونجێت و قاچ گەورەترە لە باڵ، بە مانایەکى تر هاوئاهەنگى لە ماوەى گواستنەوەدا لەلەشدا تێک دەچێت. لەبەرئەوە دەبینین کە زۆر منداڵ لەم تەمەنەدا تووشى زیپکە دەبن و زۆریان پێ ناخۆشە یاخود کاتێ، کە قسە دەکەن، زۆر ئارەقە دەکەن و ڕوویان سوور هەڵدەگەڕێ، لەلاى هەندێ کچ مەمک و سمت لە گەورەبوون دوا دەکەوێ. کوڕو کچ لە ماوەیەکى کەمدا خڕو خۆڵ دەبن و جارى وا هەیە کوڕیش وا دەردەکەوێت کە مەمکى هەبێت.

پێگەیشتنى سێکسى منداڵ لەم تەمەنەوە دەژمێردرێ کاتێ کە کچان خوێن دەبینن و کوڕان (شەیتانى- احتلام لیلى) دەبن. ئەمانە هەموو بەپێى شوێن و ئاوهەوا دەگۆڕێن و لەهەندێ شوێندا کچان یەکەم خوێن بینینیان لەنێوان 9 – 10 ساڵیدا و لە شوێنى تردا تا 18 ساڵى دەخایەنێت و ئەمانە هیچ کارێکى خراپ ناکەنە سەر پێشکەوتنى هەست و نەستى مرۆڤ و شتێکى کاتییە و بەسەر دەچێت. لەبەرئەوە لەم تەمەنەدا کۆمەڵ و گۆڵمەز و هاوڕێ زۆر گرنگن بۆ منداڵ و ناتوانێ خۆى جیا بکاتەوە لەوان و هەر شتێکیش لەوان نەچێت منداڵ تووشى ناخۆشى دەکات و هەست بەوە دەکات کە ئەم جیاوازە و ئیتر هەر بە جیاوازى دەمێنێتەوە بۆیە باشتر وایە کە دایک و باوک و مامۆستایان ئەم جیاوازییە گەورانە لەگەڵ منداڵاندا باس بکەن و ئامادەیان بکەن بۆئەوەى بەرەنگارى ئەم گۆڕانانە ببنەوە لە لەشى خۆیان و لەشى هاوڕێکانیاندا کە هەر یەکەیان رێگاى تایبەتى خۆى دەگرێت لەم گەورە بوونەدا و هەموویان بەم تەمەن و قۆناغەدا دەڕۆن.

 

 

 

خۆشەویستى دەگۆڕى بۆ ڕق

هەندێ لە پشکنەرەکان دەڵێن: لەم تەمەنەدا خۆشەویستى بۆ ڕق دەگۆڕێ، نزیکى و پشت بە دایک و باوک بەستن دەگۆڕێ بە خۆ دوورخستنەوە و دژایەتیکردن بۆ دایک و باوک ئاسان نییە کە لەم گۆڕانە کوتوپڕانە بگەن و نازانن کە ئەم ڕقە لە رێزو خۆشەویستییەوە هاتووە، کە منداڵەکە خۆى لێ دەپارێزێ و خۆى لێ لادەدات. هەست و نەست دەگۆڕێ بۆ بەرامبەرەکەى ڕق پێویستە و خۆشەویستى ترسناکە و لەوانەیە مرۆڤ بگەڕێتەوە بۆ قۆناغى منداڵى.زۆر کەس جیاوازییەک لەنێوانى کوڕو کچدا دەبینن، ئەگەر کوڕەکە لە ساڵانى پێشوودا توانیبێتى سەربەستی خۆى لە دایکى وەرگرێ و خۆى ڕزگار کردبێ، ئەوا ئیتر پێویستى بەوە نییە، کە شەڕ بە دایکى بفرۆشێ وەکو ئەو کچانەى لەم تەمەنەدا لەگەڵ دایکیاندا دەیکەن، زۆر کچ وا دەردەکەوێ کە ڕقیان لە دایکیان دەبێتەوە لەم تەمەنەدا و ڕەخنە لە دایکیان دەگرن لە جل لەبەرکردن و قسەکردن و هەڵسوکەوتیاندا. لەم پیاچوونەوە خێرایەى ژیان، قۆناغى خۆشەویستیى دایک و باوک جارێکى تر دووبارە دەبێتەوە. نیشانەیەکى ترى ئەم تەمەنەى پێش باڵقبوون ئەوەیە، کە منداڵ تواناى تەرکیز کردنى کەم دەبێتەوە .بەتایەتى کاتێ کە منداڵ لە تەمەنى 14- 15 ساڵیدایە، لەم تەمەنەدا دەبینین  منداڵ ڕقى لە قوتابخانە هەڵدەسێ و دەیەوێت وازى لێ بهێنێ، ئەمە کار ناکاتە سەر دواڕۆژ و لەوانەیە تەمەڵترین قوتابى ئەم قۆناغە بەسەربەرێت و لە دواییدا ببێت بە مرۆڤێکى زیرەک و پاشەڕۆژێکى باش بۆ خۆى دابین بکات.

ئەم بارەى منداڵ، کە کۆنترۆڵى بەسەر خۆیدا نییە و شەڕانییە و زۆرجار ڕەخنەگرێکى زۆر بەهێزى دایک و باوکیەتى واى لێدەکات کە خۆى بە تەنها و جیاواز بزانێت لە هاوڕێکانى و وا بزانێ کە تەنها ئەمە کەس تێى ناگات و هەست بە نادڵنیایى دەکات و هەموو ئەوانى دەورووپشتى دڵنیان لە خۆیان و هیچ تەنگوچەڵەمەیەکیان نییە ئەم نەبێت. ئەم گیرو گرفتە ئەوەندەى تر قووڵ دەبێتەوە لەبەرئەوەى منداڵ لەم تەمەنەدا باسى ئەمجۆرە هەستانە بۆ کەس ناکات و لە دڵى خۆیدا دەیهێڵێتەوە، چونکە دەترسێ لەوەى کە لە نرخى کۆمەڵایەتى کەم بکاتەوە و خەڵکى بە مرۆڤێکى بێهێزى بزانن.

 لەسەر گەورەکان پێویستە ڕوون و ئاشکرا هەست و نەستى خۆیان و ئەو دەستوورو یاسایانەى لەسەرى دەڕۆن و بەلایانەوە پیرۆزە بۆ منداڵەکانى باس بکەن، وەکو دایک و باوک باشترە بزانێت، کە منداڵەکەت بەرەو کوێ دەڕوات پێش ئەوەى لە خۆتەوە واى لێک بدەیتەوە کە منداڵەکەت ئێستا لەو شوێنەدایە کە تۆ وات دەزانى، ئەوکاتە ئاسانترە کە قسە لەگەڵ منداڵەکەت بکەیت بەوشێوەیەى کە بیپارێزى نەک بە قسەکانتا وا دەرکەوێت کە تۆ نازانیت باسى چى دەکەیت، جارى وا هەیە دایک و باوک لەبەرئەوەى بە هەڵە لە منداڵەکەیان گەیشتوون و دەترسن لەوەى منداڵەکە وا لێ بکەن کە ئەگەر تووشى ئەو گیروگرفتەش نەبووبێت واى پیشان بدات کە تووشى بووە، چونکە دەزانێ کە ئەوان تێى ناگەن و باشتر وایە وا بێت وەکو ئەوان وا دەزانن. منداڵێک وتى :" باشتر وایە من وابم وەکو ئەوان وا دەزانن، ئەوان تێم ناگەن و پیاو ناتوانێ قسەیان لەگەڵ بکات". زۆر ئاسانە کە پیاو بە هەڵە لە یەکترى بگات، زۆر منداڵ وا خۆى دەردەخات کە زۆر ئاڵۆزترە لەوەى کە لە ڕاستیدایە و هەوڵدەدات کە گەورەکان وا لێ بکات کە سەریان لێى بسووڕمێت.

لە ساڵانى دوایى ئەم قۆناغەدا منداڵ زیاتر لەسەر پێى خۆى دەوەستێ و مرۆڤێک دروست دەبێت کە بیرو هەست و ڕاو بۆچوونى خۆى هەیە و دەتوانێت بڕیارى خۆى بدات و بەراوردى ڕووداو و بەسەرهاتەکان بکات و خۆى ڕزگار کردووە لە تەوقى دایک و باوک لە بارەى هەست و دەروونەوە و ئێستا گرنگى دەدات بە لایەنى ترى ژیان و بەشدارى دەکات لە ژیانى کۆمەڵایەتى و ڕامیارى گەلەکەیداو لە گۆڵمەز (دەستە)ى سپۆرت و گرنگى زیاتر دەدات بە لەشى خۆى و ئەو شتانەى کە خۆى بە پێویستیان دەزانێت بۆ ئەوەى لە دواڕۆژدا بەرەنگارى ژیان بێتەوە.

 

 

 

 

منداڵ و مردن...

ئەگەر پرسیار لە منداڵێک بکەیت لە تەمەنى 7 – 12 ساڵیدا کە لەچى دەترسێت، لە وەڵامدا دەڵێت لە مردن دەترسێم، یاخود لەوە دەترسێت کە دایکى یان نەنکى بمرێت. لەو پشکنینانەى   کراون دەرکەوتووە،  بیرى منداڵ لەم تەمەنەدا زۆر لەلاى مردنە و نیوەى شەش ساڵیەکان دەزانن کە مردن چییە و کە خۆشیان ڕۆژێک لەڕۆژان دەبێت بمرن.

منداڵێکى حەوت ساڵان وتى: مردن وەکو ئەوە وایە  دەریایەک وشک ببێت، یەکێکى تر وتى: مردن لەوە دەچێت  بەفر بتوێتەوە یان وەکو گوڵەکان کە دەمرن مرۆڤیش دەمرێ، یەکێکى تر وتى: پیاو لە شەڕدا دەمرێ.

لەلاى منداڵانى 9 – 12 ساڵان پرسیارەکان جیاوازترە و پرسیار دەکەن کە ئایا مردن چۆنە؟ دواى مردن چى ڕوو دەدات؟ منداڵ دەیەوێت باسى مردن لەگەڵ کەسێکى گەورەدا بکات. لە تەمەنى 12 ساڵیدا منداڵ تێدەگات کە هەموو کەسێک دەبێت بمرێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر منداڵ هەیە لەم تەمەنەدا وا دەزانێ کە هەر مرۆڤى پیر دەمرێت. منداڵێکى 12 ساڵانە وتى : کاتێ کە منداڵ بووم دەمویست بمرم بە گاڵتەوە بۆ ئەوەى بزانم مردن چۆنە. لە پشکنینێکى تردا دەرکەوتووە کە 80 % ى منداڵان لە مردن دەترسن کەچى 10 % ى دایکەکانیان وا دەزانن کە منداڵەکانیان ئەم ترسەیان هەیە.

زۆرجار گەورەکان دەیانەوێت بیر لەوە نەکەنەوە و لەبیر خۆیانى دەبەنەوە کاتێ کە منداڵەکانیان پرسیاریان لێدەکەن، چونکە وا دەزانن کە ئەمە باسێکى ئەوەندە گرنگ نییە، کە منداڵ خۆى پێوە خەریک بکات. چونکە ئێمەى گەورە ئەوەندە ئازانین کە گوێ بۆ ترسى منداڵ بگرین و زۆرجار دەڵێین کە (ئەمە هیچ نییەو خۆتى پێوە خەریک مەکە) یاخود ( کە گەورە بوویت خۆت تێدەگەیت) لە جیاتى ئەوەى کە ئەم هەلە بقۆزینەوە و بۆ ئەو گوێگرە باشە ڕوون بکەینەوە کە مردن چییە و هەندێ لە خەم و خەفەت و ترسى کەم بکەینەوە بۆ ئەوەى ئەویش بتوانێ ئەم هەست و خەیاڵەى بە شێوەیەکى ڕاست دەربڕێ.

 

 

ڕۆژانە یان هه‌فتانه‌ی منداڵ..

پێویست ناکات هەر لە زووەوە منداڵ فێرى پارەى زۆر بکرێت، یان هەر لە خۆڕایى و لەبەر هیچ شتێک پارەى بدرێتێ یان هەر کە فڵان کەس هات بۆ ماڵەوە بە میوانى ئەوە ئیتر مانای ئەوەیە پارەى پێیەو دەیدات بە منداڵەکە، ئەمە کارێکى خراپە و سەر لە منداڵ دەشوێنێ و واى لێدەکات کەوا بزانێ پارە بە ئاسانى دەستدەکەوێت، بەڵام ڕۆژانەیەکى کەم لەلایەن خێزانەوە بۆ منداڵەکە کە خۆى بەکارى بهێنێت وەکو خۆى دەیەوێت بڕیارى بەسەردا بدات شتێکى ڕاستە، بە بۆنەى جەژنى لە دایکبوون و ڕۆژانى گرنگى ترەوە دیارى دان بە منداڵ شتێکى باشە له‌ سنوریکی گونجاودا.

ئەم ڕۆژانەیە(هه‌فتانه‌یه‌) کە بە منداڵ دەدرێ( نیشانەیەکە) و منداڵەکە فێرى ئەوە دەکات کە بڕیارى بەسەردا بدات و مەشق بکات لەسەر هەڵبژاردنى ئەو شتانەى کە خۆى بە باشیان دەزانێت. ئەم ڕۆژانەیە پێویسته‌ زیاد بکرێت بە گەورەبوونى منداڵەکە و جیاوازى هەبێت لە نێوانى منداڵانى خێزانەکەدا لە تەمەنى جیاوازدا. هەق و پێویستى سەرشان پێویستە جیاواز بێت بەپێى جیاوازى تەمەن.

کە منداڵ خۆى فێرى نەخشەکێشان و پارە کۆکردنەوەو هەڵبژاردن ببێت زۆر جیاوازە لەوەى هەر دەستپان بکاتەوە و داواى پارە بکات و نەزانێ پارە چییەو نەزانێ چى هەڵدەبژێرێ.

 لەبیرمە ڕۆژێکیان کاتێ کە لە دانشگاى بەغدا دەمخوێند مووچەى مانگێکیان بۆ ناردم کە 25 دینار بوو، هەر هەمان ڕۆژ چووم دام بە چاکەتێک کە زۆر حەزم لێ کردبوو. (تێبینى: خوێندنم لە کۆلێژى ئابوورى لە ساڵى 1970 دا بوو). ڕۆژانەى منداڵ بەپێى بارى ئابوورى خێزان دەگۆڕێ و جیاوازى هەیە لە خێزانێکەوە بۆ خێزانێکى ترو ئەمە ئەگەر بێت و هەر لە ئێستاوە منداڵ بەشدارى ئابوورى خێزانەکە بکات و ئاگاى لە بوجدەى خێزانەکە بێت هەستێکى ڕاست دەدات بە منداڵەکە و واى لێدەکات کە یارمەتى خێزانەکە بدات و هەر لە تەمەنى زووەوە هەست بەو کەموکوڕیانە بکات کە لە ناو کۆمەڵدا هەیە و بگەڕێت بەدواى هۆیەکانیدا کە ئەمەش ئەگەر چارەسەرکرا ئه‌بێت بەهۆى درووستبوونى کۆمەڵگایه‌کی یەکسانتر و بەختەوەرتر. قوتابخانە ڕۆڵێکى گەورە دەبینێت لەم بارەیەوە کە منداڵان ئامادە بکات بۆ ژیانى دواڕۆژ. قوتابخانە پێویستە ڕۆڵى کۆمەڵێکى بچووک ببینێت بۆ منداڵ کە هەموو کارو ڕووداوێکى کۆمەڵایەتى و ئابوورى تێدا ڕووبدات، قوتابخانە ئەبووایە وەکو مەیدانى ماستفرۆشەکان بووایە بۆ ئەم مەبەستە و منداڵانى فێرى ئاڵووگۆڕ بکردایە لەم تەمەنەدا، منداڵ فێرى ئەوە بکرایە کە چۆن کارگە دادەنرێ و چۆن قازانج دەکات و چۆن خاوەنەکانى قازانجەکە بەش دەکەن، ئەمانە بە ئاسانى لە قوتابخانەدا دەکرێت و پێویستى بە کارگە و کێڵگە نییە، بەڵکو پۆل و گۆڕەپانى قوتابخانە بەسە بۆئەوەى ئەم کارەى تێدا بکرێت هەر لە درووستکردنى باخێکى بچووکەوە لە گۆڕەپانى قوتابخانەدا تاکو ئیشی دەست و کردنەوەى بازاڕى هەفتانە و مانگانە لە ڕۆژە گرنگەکاندا کە منداڵان خۆیان شتى خۆیان دەچنن و دەیدروون و دەیکەن و بەیارمەتى مامۆستاکەیان دەتوانن ژمارە و پێوان فێرببن و فێر ببن کە چۆن کارگەیەک و کێڵگەیەک درووست دەکرێت و بەڕێوە دەبرێت.

سودیکی تری هه‌فتانه‌ی مندال ئه‌وه‌یه‌ که‌ مندال فیری چاوه‌روانی ئه‌کات، چاوه‌روانی رۆژی پاره‌وه‌رگرتنه‌که‌. ئه‌مه‌ش زۆر سودی هه‌یه‌ له‌زۆر رووه‌وه‌ی تری ژیانیشه‌وه‌،له‌وانه‌یه‌  منداله‌که‌  بریاری کرینی ئه‌وه‌ی بیری لیکردۆته‌وه‌ بیگۆریت،یان پاره‌که‌ بۆشتیکی تر به‌کار بهینیت که‌ زۆرتر پیویستێتی. 

سودیکیتری ئه‌م هه‌فتانه‌یه‌، ئه‌وه‌یه‌ که‌ مندال بتوانیت پلاندانیت که‌ له‌ هه‌فته‌ی داهاتوودا چۆن پاره‌که‌ی خه‌رج بکات،یان نه‌یکات، چونکه‌ هه‌ندیکجار که‌ ئه‌و پیویستتیه‌ی هه‌یه‌تی پیویستی به‌ پاره‌ی زیاتره‌،له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌بیت پاره‌که‌ی کۆبکاته‌وه‌ و له‌گه‌ل پاره‌ی هه‌فته‌ی داهاتوودا ئه‌و شته‌ی خۆی خوازیاریه‌تی بیکریت. لیره‌دا باوان ئه‌توانن که‌ په‌یمانی له‌گه‌ل ببه‌ستن که‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و نیوه‌ی نرخی ئه‌وشته‌ی ئه‌یه‌ویت کۆبکاته‌وه‌، ئه‌وه‌ ئه‌وان ئه‌توانن نیوه‌که‌ی تری بۆبده‌ن.

سودیکیتری ئه‌م هه‌فتانه‌یه‌ فیربوونی ژماره‌وپیوانه‌ که‌ منداله‌که‌ به‌هۆی بریاردانی بۆ سه‌رفکردنی پاره‌که‌ی فیریئه‌بیت.

سودیکی تری هه‌فتانه‌، متمانه‌ به‌خۆکردن و به‌رزنرخاندنی منداله‌که‌ خۆیه‌تی بۆخودی خۆی. که‌ ئه‌مه‌ ئه‌بیت به‌هۆی به‌هیزکردنی که‌ساییه‌تی منداله‌که‌ و ریزی خۆی و کۆمه‌لگاکه‌شی بگریت.

هه‌موو ئه‌مانه‌ و زۆرشتی تریش به‌هۆی هه‌فتانه‌وه‌ مندال فیرئه‌بیت.

به‌لام هه‌رکاتیک له‌خۆته‌وه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی پاره‌ت پییه‌ودلتخۆشه‌ ده‌ستتکرد به‌پاره‌پیدانی منداله‌که‌ ئه‌وه‌ هه‌موو ئه‌وشته‌باشانه‌ی که‌ منداله‌که‌ت فیریببو به‌تالئه‌بیته‌وه‌ و وازیلیناهینیت که‌ ببیت به‌ مرۆڤیکی به‌سود بۆخۆیی و بۆ کۆمه‌لگاکه‌ی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ا

 

 

مندا